Is de Hohe Messe simpelweg Bach allerbeste?

Stel, je zou Johann Sebastian Bach kunnen interviewen aan zijn sterfbed. Dat bed staat in Leipzig, het is 1750, de 65 jaar oude componist is nagenoeg blind - twee oogoperaties hebben zijn gezondheid alleen maar verzwakt. Je vraagt hem wat hij als zijn beste werk beschouwt. Wat zou hij antwoorden? De Matthäus-Passion?

Goede kans dat hij het zou houden op een stuk dat nog vers in zijn geheugen zat. Een in 1749 voltooide compositie waarin Bach werkelijk alles liet zien wat hij in huis had: de Mis in b-klein, beter bekend als de Hohe Messe.

Deze maand wordt Bachs mis uitgevoerd door de Nederlandse Bachvereniging (acht keer) én door studenten van het Koninklijk Conservatorium en de Juilliard School of Music onder leiding van Ton Koopman (drie keer vanaf vandaag). V gidst je door dit meesterwerk (de grootste menselijke prestatie sinds de uitvinding van het wiel).

Kyrie

Anders dan de Matthäus heeft de Hohe Messe geen verhaal met een kop en een staart. Integendeel: het stuk gaat werkelijk alle kanten op. De mis, de katholieke eredienst, bestaat uit een aantal vaste teksten die worden gezongen of uitgesproken: het Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei. Die teksten hebben een uiteenlopend karakter - zo smeekt de gelovige in het Kyrie (de enige Griekse tekst) 'Heer, ontferm U over ons', terwijl hij in het Credo vertelt wat er zoal met Christus gebeurd is (verrezen op de derde dag, aldus de Schrift). Bach buitte die tekstuele variatie grandioos uit.

In de Hohe Messe laat Bach laat zien dat hij alle genres en technieken beheerst, oude en nieuwe. En ook binnen de delen van de mis brengt hij contrast aan - hij deelt de teksten op in meerdere secties, zodat de muziek vaak per zin al radicaal verschilt. Luister maar naar het Kyrie. Eerst hoor je een duizelingwekkend meerstemmig stuk (een fuga - daarover straks meer), vervolgens beland je in een duet dat zo uit de Napolitaanse opera had kunnen komen (Christe eleison).

Gloria

Waarom schreef Bach een katholieke mis, terwijl hij lutheraan was? Daar hebben we maar gedeeltelijk antwoord op. De eerste delen, het Kyrie en Gloria, waren bedoeld voor Dresden. Die stad was anders dan Bachs Leipzig een belangrijke muziekmetropool. Bach kwam er graag, zijn oudste zoon had er in 1733 een aanstelling als organist verworven en ook Johann Sebastian hoopte hier een titel in de wacht te slepen: die van keurvorstelijk hofkapelmeester.

De Saksische keurvorst was katholiek en deze misdelen waren dus bedoeld als een soort sollicitatie. Het leek geen succes, maar drie jaar later kreeg Bach de titel alsnog.

Waar het Kyrie nog klaaglijk en plechtig begint, is het Gloria een en al jubel, met trompetten en pauken. Dit is Bach op z'n feestelijkst.

Et in terra pax

De hoogtepunten uit de Hohe Messe? Er zijn er zo veel. Maar het tweede deeltje van het Gloria is om van te smelten zo mooi. Et in terra pax, klinkt het: 'en vrede op aarde aan de mensen die hij liefheeft'. Net als in het Kyrie hoor je hier na een korte aanloop een fuga: de naam voor de techniek waarin een stukje muziek door één stem wordt ingezet, waarna het door andere stemmen op andere toonhoogten wordt overgenomen. Er ontstaat een vlechtwerk van stemmen die elkaar imiteren en heerlijk over elkaar heen duikelen.

Bach hield enorm van fuga's en niemand was er zo goed in als hij. Logisch dat hij de Hohe Messe ermee volstopte. Ook het slot-fugaatje van het Dona nobis pacem ('Geef ons vrede') is hemels.

Credo

Vooruit: de Hohe Messe is niet zo catchy als de Matthäus, die veel meer stukken heeft die makkelijk in het gehoor liggen. Bloedmooie aria's zijn er natuurlijk wel (Et in Spiritum Sanctum bijvoorbeeld), maar het ging Bach hier vooral om de meerstemmige muziek. En in veel van die muziek gebeurt zo veel, dat je haar nooit in één keer kunt doorgronden.

Dat geldt ook voor het Credo. Daarvoor liet Bach zich inspireren door oude voorbeelden: hij was in de ban van Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594), de laatste grootheid van de Renaissance. Het weelderige lijnenspel van het Credo moet de 18de-eeuwers archaïsch in de oren hebben geklonken. Door voor een 'oude' stijl te kiezen, onderstreepte Bach de tijdloosheid van de kerk.

undefined

Crucifixus

Voor zover we weten is de Hohe Messe niet tijdens Bachs leven uitgevoerd. Althans, niet in haar geheel. De mis is namelijk voor een groot deel samengesteld uit eerder werk. Kyrie en Gloria stammen uit 1733, maar er zit nog oudere muziek in. Dat was geen luiheid: zelfplagiaat was heel normaal, en het was nog best een kunst om muziek te koppelen aan een andere tekst.

De oudste muziek hoor je in het Crucifixus, die is gerecycled uit de cantate Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen (1714). Wat een goede vondst: door de bijtende dissonanten en het ritme dat aan een hamerklop doet denken is het alsof de spijkers in het kruis worden geslagen.

undefined

Sanctus

Door al het hergebruik zou je de Hohe Messe kunnen zien als een greatest-hitsalbum met een paar sublieme nieuwe bonustracks. Ook het Sanctus schreef hij eerder, namelijk voor de Kerst in 1724. Het is een misvatting dat in de lutherse liturgie alleen teksten in de volkstaal werden gebruikt - ook het Kyrie en Gloria werden in lutherse kerken nog gezongen.

Nu is alleen de vraag nog niet beantwoord waarom Bach tegen het einde van zijn leven alsnog een volledige katholieke mis samenstelde. Waarom zou je dat doen als zo'n stuk toch nergens wordt uitgevoerd?

Bach werkte in zijn laatste jaren aan wel meer van dit soort encyclopedische projecten - denk aan Die Kunst der Fuge. Dus gaan we ervan uit dat Bach enkele van zijn beste vocale stukken omschreef voor de mis, om ze zo te laten voortleven in een monumentaal genre. Meer dan een 'best of' is de Hohe Messe dus een muzikaal testament.

_{Ton Koopman voert de Hohe Messe vanavond uit in de Grote Kerk in Den Haag, daarna volgen uitvoeringen in Leiden (9/12) en Deventer (10/12).}

De tournee van De Nederlandse Bachvereniging o.l.v. Jos van Veldhoven begint in TivoliVredenburg, Utrecht (13/12) en duurt tot 23/12.