In World of Thinking wordt het haast onmogelijk vast te leggen eureka-moment gefilmd

Hoe ziet een doorbraak van de geest eruit? In tekenfilms licht een peertje boven het hoofd op, soms gepaard gaand met het woord: eureka. Aan het eind van World of Thinking (BNNVARA), maandag op NPO 2, ligt natuurkundige Nima Arkani-Hamed op een bruinlederen bank, terwijl hij een geometrische vorm schetst. ‘No fucking way’, mompelt hij. Dan iets harder, met dramatische pauzes: ‘No… fucking… way.’

Voor een documentaire over denken is het zo’n ideaal moment dat het argwanend maakt. Waren we hier werkelijk getuige van de ontdekking die de ‘berekeningen van deeltjesbotsingen dramatisch heeft vereenvoudigd’? Speelde hij zijn doorbraak misschien even na? Of was het een kleinere subdoorbraak die is vastgelegd en nu voor de grote mag doorgaan?

Mocht dat zo zijn, dan is het filmmakers Thomas Blom en Misha Wessel vergeven, aangezien zij de lef hebben gehad om de oneindige complexe materie en een haast onmogelijk te filmen proces te distilleren in een documentaire van een uur: het verleggen van de grenzen van de menselijke kennis.

Blom en Wessel kregen toegang tot The Institute for Advanced Study in Princeton, waar Robbert Dijkgraaff de baas is, zoals iedereen die weleens DWDD kijkt weet. Wetenschappers werken er in volstrekte vrijheid. Ze hoeven geen lessen te geven, geen publicatiequota te halen, geen papers na te kijken. Nee, het enige wat van hen verwacht wordt is denken. Een gevaarlijke vrijheid, die verlammend kan werken.

Over de snaartheorie, de sleutel tot een ‘theory of everything’ volgens de jonge natuurkundige Yvonne Geyer, leerde je weinig. De film bestond vooral uit portretten van de denkers en beelden van het denken zelf. Grijze haren in de wind. Staren in de verte. Sommetjes op de iPad. Neurotisch knipperende ogen. Wrijven over het voorhoofd. Klassieke muziek. Een wandeling.

Een theory of everything op een wat aardser schaal was zondagavond ook op Discovery Channel te zien. De ambitieuze nieuwe docuserie Why We Hate, geproduceerd door Steven Spielberg en Alex Gibney, onderzoekt waar haat vandaan komt en beslaat veel terreinen: genocide, pesten, tribalisme, mass shootings. De wetenschappers mogen het natuurlijk weer uitleggen.

Twee interessante experimenten kwamen aan bod. In het eerste krijgen baby’s twee toneelstukjes te zien, eerst eentje waarin een knuffel lief doet en daarna eentje met een onaardige knuffel. Als de baby's mogen kiezen, gaat 85 procent voor de aardige. Een moreel besef en een rechtvaardigheidsgevoel is dus geen product van nurture, maar van nature, van biologische evolutie.

Ook apen hebben een rechtvaardigheidsgevoel, toonde bioloog Frans de Waal aan. Als je de ene kapucijnaap een stukje komkommer geeft als beloning voor een simpel taakje en de andere een druif voor dezelfde taak, wordt de eerste woedend. Hij slaat tegen het glas en gooit het smakeloze schijfje komkommer terug naar de onderzoeker.

Als hij kon praten, had het aapje waarschijnlijk gezegd: no fucking way. Wellicht zei De Waal hetzelfde. Al lijkt hij me meer een man van een beheerst: eureka.