In Oxford wordt geschiedenis springlevend gehouden

Oxford bezoeken is als het openslaan van een boek dat kraakt van ouderdom en daarom al respect afdwingt: ineens is de vormelijkheid terug, zoals je die kent van heel lang geleden en overigens ook toen al een anachronisme vond.

Een toneelstuk dat ook in de eerste dagen van 2017 door alle 150 duizend acteurs in het eeuwenoudje universiteitsstadje routineus maar zonder sleetsheid wordt opgevoerd: de tokkelende straatzanger brengt een beleefde ode aan de ons ontvallen Leonard Cohen, de zwerver op zijn slaapzak in de vrieskou bedelt in verbazende volzinnen, de portier (pardon: head-porter) van Balliol College krijgt rode wangen van voorpret als hij een blik in de imponerende dining room op zijn terrein aanbeveelt, de pianist omlijst de afternoon tea in het Randolph Hotel op parelende wijze, en onder het groepsgewijs kijken naar de Londense derby Tottenham Hotspur - Chelsea nemen pubgangers tussen de doelpunten door (het werd 2-0) elkaars karaktertrekken genuanceerd onder de loep: 'Jouw probleem is dat je verdomd zwart-wit bent, en daardoor zie je ook het probleem niet. Terwijl ik mijzelf grijs zou willen noemen en er wel onder gebukt ga. Bestel jij nog even een Old Speckled Hen?'

Begindagen

Onlangs is Bodleianalia verschenen, ondertitel: Curious Facts about Britain's Oldest University Library, de mini-uitvoering van het grote boek dat Oxford zelf is. De geleerde schrijfsters Claire Cock-Starkey en Violet Moller presenteren feiten en anekdotes over de bibliotheek die is gerelateerd aan de universiteit, die stamt uit de 13de eeuw. Ook dit nieuwste gidsje helt over naar het verleden, hoe kan het ook anders: de recente feiten staan er heus allemaal in - de Bodleian Library heeft vandaag de dag 12 miljoen titels in huis, jaarlijks 2 miljoen lezers en evenzovele uitleningen - maar de ware vreugde is te bespeuren als de auteurs refereren aan de begindagen.

Op 8 november 1602 zat Thomas James, de eerste librarian van de Bodleian, klaar om de bezoekers in een register te noteren. Op die openingsdag kwamen er welgeteld drie opdagen. Dat lijkt weinig, maar toen een van de architectonische bezienswaardigheden van Oxford, de volmaakt ronde Radcliffe Camera uit 1749, als leeszaal aan de Bodleian werd toegevoegd, in 1862, kwam er op de eerste dag niet één lezer.

'A bit of a disappointment', noemen de auteurs dit met een karakteristiek understament. Tegelijkertijd zal die eerste dag een groot geluk zijn geweest voor de bibliothecaris van dienst: niets en niemand kwam de gewijde rust bezoedelen.

Want dat is het meest opvallende als je een guided tour door de Bodleian doet: de boekenverzameling is aangelegd voor de lezer die zich wetenschappelijk komt bekwamen, maar uiteindelijk is iedereen hier onderhorig aan één doel: het dienen van de stilte - een late echo van de geruisloosheid die hier heerste op de eerste dag. De lezer moet het boek onder zich kunnen horen om zich ermee te verstaan. Silence please, staat er op de onderzetters die de Bodleian Shop verkoopt. I can barely whisper, verontschuldigt de gids zich die haar bezoek de Radcliffe Camera in loodst.

De directeur van de bibliotheek dient celibatair te zijn, werd al in 1602 door oprichter Sir Thomas Bodley gestipuleerd. En het zou tot 1910 duren voordat er een vrouwelijke assistent-bibliothecaris werd aangesteld (de eerste vrouwelijke directeur was Sarah Thomas, in 2007!): dat alles had vooral te maken met (al dan niet verouderde) ideeën over beschikbaarheid. Een bibliothecaris moest de bibliotheek trouw zijn en derhalve niets anders. Een bibliothecaresse leek lange tijd ondenkbaar, omdat je een vrouw niet met zware atlassen kunt laten rondlopen zonder dat er ongelukken plaatsvinden, en bovendien kun je een gerokte dame niet een ladder op sturen om een boek voor je te pakken. Dat sprak voor zichzelf.

Kloosterlijke stilte

Eerbied voor de lezer, daar draait het om. Toen in 2000 in Duke Humfrey's Library (onderdeel van de Bodleian) filmopnamen plaatsvonden voor Harry Potter and the Philosopher's Stone, mocht dat alleen als er geen lezer uit zijn ritme zou worden gehaald; zaterdag om 13 uur sluit de bibliotheek, dus toen konden de opnamen beginnen, die 43 uur in beslag zouden nemen, tot maandagochtend 8 uur, toen de eerste lezers weer verschenen.

Om de Radcliffe Camera heen ligt een grandioos geschoren groen gazon. Een bordje op het hek waarschuwt dat er op dit gras niet gefietst mag worden. Alsof iemand op het idee zou komen. Wat gebruikers allang weten en bezoekers leren: ónder de zoden moet het ook stil zijn. Daar bevinden zich 600 duizend boeken.

Alles wat de toerist te zien krijgt, de oude bibliotheek en de meesterlijk gedecoreerde Divinity School uit de 15de eeuw, is de traditie. Die kan slechts gedijen bij kloosterlijke stilte. De moderne wereld, de krankzinnige aanwas van publicaties, de onlinecatalogi en het uitleenverkeer dat helaas met gerucht gepaard gaat, het ís er wel en functioneert ook naar behoren. Maar dat alles bevindt zich grotendeels ondergronds. De oude wereld heeft het hier voor het zeggen. De nieuwe moet zich gedeisd houden.

Zo gaat het toe in Bodleianalia, en ook in de werkelijkheid buiten het boekje. Het is een onhoudbaar en volkomen wereldvreemd concept, dat men niettemin met groot succes ten uitvoer brengt. Een paradox, maar voor een stadje dat rust op zoveel verzameld intellect is dat een peuleschil: in Oxford wordt een wereld die niet meer bestaat springlevend gehouden.