'In musea is voornamelijk aandacht voor man-vrouwrelaties'

Een urinoir, gewikkeld in plastic. Daarboven een bordje 'Out of order'. Het is de laatste herinnering aan het mannentoilet in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Voortaan is het wc-blok genderneutraal. 'Met deze toiletten verplichten we onze bezoekers niet tot een keuze', leert een tekstje bij de ingang.

De verbouwing van de toiletten is onderdeel van Queering the Collection, een project waarmee het Van Abbe actief aan de slag gaat met de thema's gender, identiteit en seksualiteit. Het museum mag namelijk diverser, vindt de initiatiefnemer, hoofd marketing en bemiddeling Daniel Neugebauer. Het Van Abbe gaat discussieavonden over genderkwesties organiseren en ook is er ruimte voor 'queer art', kunstprojecten die gangbare genderrollen ter discussie stellen. 'Wij bieden een andere kijk op geaccepteerde ideeën', zegt Neugebauer. 'Dat zit in het dna van het museum.'

Momenteel loopt Normal Work & Toxic, een tentoonstelling over de verhouding tussen fotografie en seksualiteit. Er worden onder meer 19de-eeuwse politiefoto's van gearresteerde homoseksuelen vertoond. Neugebauer: 'In musea word je niet vaak geconfronteerd met een afwijkende visie op identiteit en seksualiteit. De schietpartij op gaybar Pulse in Orlando in juni laat opnieuw zien dat meer educatie nodig is. Hier wordt de discussie veilig gevoerd, hier mag je anders naar de wereld kijken.'

Het Van Abbe moedigt bezoekers aan om de vaste collectie te herinterpreteren en 'dat mag best een beetje speels'. Een student van de Design Academy Eindhoven ontwierp stofjassen met afbeeldingen van kunstwerken uit de collectie. Bezoekers kunnen die combineren met een woordensjaal die volgedrukt is met begrippen uit genderstudies. Door de sjaal en de jas te bestuderen, komen bezoekers tot nieuwe inzichten over de werken - zo leert een schilderij van de Nederlandse kunstenares Charley Toorop over de seksualisering van vrouwelijk naakt (zie foto). Voor compleet begrip zal er aan elkaar gefriemeld moeten worden; de teksten staan tot onder de oksels en op de rug. 'Dat zal soms ongemakkelijk zijn', grinnikt Neugebauer. 'Bezoekers voelen even hoe het is om anders te zijn, ze worden zelfbewuster in zo'n jas. We hopen dat het een discussie oplevert. We zetten je niet voor een roze schilderij en zeggen: 'Dit is nou homokunst.''

Queering the Collection is een grotere beweging binnen erfgoedinstellingen en wordt aangejaagd door erfgoedorganisatie IHLIA. Het IHLIA motiveert musea, archieven en bibliotheken een scherper oog voor diversiteit in de collecties te ontwikkelen en met name LHBT (lesbisch, homoseksuelen, biseksuelen en transgender)-erfgoed te signaleren en te tonen. Naar aanleiding van een symposium van het IHLIA, de Reinwardt Academie en het Amsterdam Museum ontstond vorig jaar een netwerk van erfgoedinstellingen die zich over de collecties buigen. Naast het Van Abbemuseum zijn onder andere het Rijksmuseum en UVA Public History aangesloten.

'LHBT is van alle tijden, maar in veel musea zie je dat niet', zegt IHLIA-directeur Lonneke van den Hoonaard. 'Ook LHBT'ers hebben behoefte aan een eigen geschiedenis. Het Maritiem Museum Rotterdam besteedde in een expositie al aandacht aan het leven van een homoseksuele zeeman, het Openluchtmuseum in Arnhem toont 'aidsquilts'. Dat zijn stappen in de goede richting, maar in veel musea ontbreekt het aan kennis over homoseksualiteit in de geschiedenis.'

Het IHLIA wil musea wakker schudden, maar levert geen raamwerk voor het 'queeren' van collecties. Nu functioneert de instelling als luis in de pels, maar Van den Hoonaard vindt dat het IHLIA overbodig zou moeten zijn. 'Soms krijg ik geïrriteerde reacties: Oh god, daar heb je die homo's weer. In de jaren zeventig dachten we dat de emancipatie snel voltooid zou zijn, maar onze samenleving heeft nog steeds homofobe trekken.'

Het Amsterdam Museum was een van de eerste musea die aandacht besteedde aan LHBT-erfgoed. Het museum toont de trouwringen van het eerste homohuwelijk en bouwde een complete replica van het Amsterdamse lesbocafé 't Mandje.

Hoe presenteer je dat erfgoed? Die vraag is een hoofdbreker, erkent Annemarie de Wildt, curator van het Amsterdam Museum. 'Er heerst enorme verwarring over dit onderwerp. Veel LHBT'ers willen niet in de eerste plaats als homo of lesbienne gezien worden. Maar in musea is voornamelijk aandacht voor man-vrouwrelaties, de heteronorm is heersend. Hoe kan dat anders?'

De Wildt en Van den Hoonaard vinden de pink trail van het British Museum een geslaagde vorm van 'queering'. In 2011 organiseerde het museum LHBT-rondleidingen door de sectie Klassieke Oudheid. Er bleken tal van schilderingen van homoseksualiteit te ontdekken. De Wildt: 'Veel musea werken binnen de canon, met aparte tentoonstellingen voor onderwerpen die daarbuiten vallen. LHBT-geschiedenis is zo'n buitencategorie. Ik hoop dat we die geschiedenis kunnen tonen in bredere exposities. Bij een tentoonstelling over de 18de eeuw zou ik bijvoorbeeld aandringen op aandacht voor de sodomieprocessen uit die periode.'

Het Van Abbe gaat een stap verder en wil zich het liefst helemaal onttrekken aan elke definitie. Neugebauer: 'Wij willen twijfel zaaien over het geloof in identiteit. Sommige mensen weigeren nu eenmaal een genderidentiteit aan te nemen. Die schaar je niet onder de letters LHBT.'

Daarom zal binnenkort het laatste urinoir uit het museum verdwijnen. Het wordt vervangen door een bewerking van de beroemde plasbak van de Franse kunstenaar Marcel Duchamp uit 1917.