In het Paleis op de Dam is de schilderkunst in alle vormen te zien

‘Met Amalia had ik het gevoel dat waar je ook staat, ze altijd naar je terugkijkt’, zegt kunstenaar Helen Verhoeven over haar werk The Family, een groepsportret van leden van de Nederlandse koninklijke familie door de eeuwen heen. Verhoeven won in 2008 de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst, een aanmoedigingsprijs die al 150 jaar wordt uitgereikt aan jonge kunstenaars.

Ter gelegenheid van dit jubileum is in het Koninklijk Paleis in Amsterdam naast de reguliere tentoonstelling - met werken van de winnaars en genomineerden van dit jaar - ook de extra tentoonstelling Grensverkenners te zien, met eerdere deelnemers.

Samenstellers Richard Kofi en Mirjam Westen selecteerden 17 winnaars of genomineerden uit de afgelopen veertig jaar. Hun werk is te zien in zeventien historische ruimten in het Paleis op de Dam. ‘We wilden kijken hoe dit hedendaagse werk de dialoog aangaat met de geschiedenis van het gebouw’, aldus Kofi.

Door middel van een audiotour neemt Kofi je mee langs de zalen en gaat hij in gesprek met de deelnemende kunstenaars. In de Troonzaal hangt The Family van Verhoeven, een metersgroot familieportret, waarop honderden leden uit de geschiedenis van de koninklijke familie bij elkaar te zien zijn. Verhoeven (47) maakte het speciaal voor deze tentoonstelling, vertelt ze. ‘Ik wilde graag met een nieuw werk reageren op de context.’ Voor het schilderij deed ze uitgebreid onderzoek naar de geschiedenis van de koninklijke familie, bekeek talloze foto’s en ploos de stamboom uit van vroeger tot nu.

Zoeken en ontdekken

‘Het was een puzzel om met al die mensen tot een goede compositie te komen’, aldus Verhoeven. Haar werk is grotendeels chronologisch, met een paar uitzonderingen. Maria Henriëtte Stuart (1631-1660), de vrouw van stadhouder Willem II, plaatste ze op de voorgrond, naast de prinsessen Amalia en Ariane. Verhoeven: ‘Stuart is op haar 9de getrouwd, dat vond ik angstaanjagend. Daarom vond ik het mooi dat zij naast andere jonge vrouwen uit de koninklijke familie zou staan. Het is zoeken en ontdekken terwijl je bezig bent.’

Verhoeven werkte aan de hand van foto’s van de Troonzaal, waar ze nog nooit was geweest. Het behang en het interieur van de ruimte komen terug in het schilderij. Verhoeven: ‘Ik wilde graag dat het werk een fysieke uitwerking heeft, alsof je erin kunt stappen.’

Toen ze na de opening op 14 juli foto’s van zichzelf bij het schilderij zag, in gezelschap van prinses Beatrix, gaf dat een verrassend effect. ‘Ik had het gevoel dat ik zelf in het schilderij stond’, lacht ze ‘Dat was leuk, omdat de foto zo een echo werd van het schilderij.’

Culturele identiteit

Masquerade (2015) van Raquel van Haver is het enige schilderij op de expositie dat ouder is dan het werk waarmee de kunstenaar de prijs won. Er staan twee mannen uit Amsterdam-Zuidoost met een migratieachtergrond op. ‘Uit gesprekken met hen bleek hun rijke culturele achtergrond. Maar als ze in een groepje op straat hangen, overheerst de groepsidentiteit - geuit in kleding, taal en gedrag - waardoor hun eigen culturele identiteit naar de achtergrond verdwijnt. Ik heb die identiteit door middel van maskers weer teruggebracht in het schilderij.’

Het werk hangt in de Oud Raadzaal. Daar hangen ook twee grote historische schilderijen, waarop naast veel witte mensen twee zwarte mensen in een dienende rol te zien zijn. Van Haver (32) vindt dat iedere kijker dat zelf mag invullen, maar in deze ruimte lijkt Masquerade een commentaar op de maatschappelijke ongelijkheid op de historische schilderijen. ‘Dit paleis illustreert hoe eenzijdig de macht verdeeld is’, aldus samensteller Kofi. ‘Daarom is het belangrijk om nieuwe perspectieven te tonen.’

Grensverkenners laat daarnaast zien dat ‘schilderkunst’ anno nu veel verschillende vormen heeft. Zo rijdt er een robot rond van Isabel Cordeiro, gehuld in een felgekleurde lappendeken, en maakte Suzan Drummen een glitterende vloerinstallatie.

De tentoonstelling viert zowel de rijkdom van de schilderkunst als het belang van de Koninklijke Prijs, zegt Kofi. ‘Doordat veel deelnemende kunstenaars niet voldoen aan het traditionele beeld van de schilderkunst, verleggen zij steeds de grens van wat die inhoudt.’

Van Haver is enthousiast over het bestaan van de prijs. ‘Ik was al een aantal keer genomineerd voor ik won, dus ik heb de prijs zien groeien. En ook hoe daarmee het beeld van schilderkunst is veranderd. Bijna alles kan nu als schilderkunst bestempeld worden.’ Verhoeven is het met haar eens. ‘De prijs is een goede momentopname van wat er in de Nederlandse schilderkunst speelt. Het is heel belangrijk om zo de schijnwerpers op de schilderkunst te blijven zetten.’