In Frankrijk zitten de zalen weer vol. Het operafestival in Aix-en-Provence is de aftrap van de culturele zomer

Alsof er geen aerosolen bestaan, zo loeit het boe-geroep door het volgepakte Grand Théâtre van Aix-en-Provence. Nog boffen, voor regisseur Simon Stone, dat de 1.370 monden schuilgaan achter een kapje; het scheelt allicht een decibel. Spectaculair, hoe hij Wagners opera Tristan und Isolde laat eindigen als een metrorit door Parijs. Maar een wrakke Freudiaanse verhaallijn wordt de Australiër niet vergeven.

Ho, een volle zaal? Jazeker, het vermaarde operafestival van Aix-en-Provence trekt een lange neus naar corona. Tot eind juli tuigt het festival acht complete opera’s op, zijn er tientallen concerten en krioelt een Académie van het jonge talent. Na de verloren editie van 2020 kan Mozart in Aix weer kietelen, Verdi lachen en Wagner filosoferen. Als klap op de vuurpijl ziet de beroemde Fins-Franse componist Kaija Saariaho haar ‘thrilleropera’ Innocence eindelijk in première gaan.

Geen plan B

Pierre Audi kon de afgelopen maanden alleen maar bidden dat het doorging. Hij is sinds 2019 de directeur van het Zuid-Franse festival, na decennia directie- en regiewerk werk bij De Nationale Opera en het Holland Festival. ‘Door corona was het dubbel werk en dubbel stress’, zegt hij. ‘Een plan B had ik niet achter de hand. Ik geef toe dat het Russische roulette was, maar ik wilde geen compromissen sluiten. Ik wilde een festival de relance, een herstart met een editie die eerder groter is dan kleiner.’

Precies op de openingsavond, woensdag 30 juni, mogen de zalen in Frankrijk weer vol worden bezet. ‘Ik kan het niet bewijzen’, zegt Pierre Audi, 'maar het lijkt me geen toeval. Aix is een klassiek boegbeeld, zoals Cannes dat is voor de film en Avignon voor het theater. Hoe dan ook zijn we het eerste grote klassieke festival van Europa dat de draad weer oppakt.’

Seks en macht

Op die zomerse woensdagavond is van virusangst niets te merken. Het publiek stroomt ouderwets toe voor Mozarts opera Le nozze di Figaro, Figaro’s bruiloft, een zedenschets over seks en macht. Het is dringen bij het openluchttheater op de binnenplaats van het aartsbisschoppelijk paleis. Controle 1: mondkapje op, tasinspectie, bodyscan. Controle 2: kaartje tonen. Controle 3: bewijzen dat je virusvrij bent. Geen QR-code? Daar vindt u de tent voor een sneltest.

Ook al lopen de prijzen op tot 290 euro, geen stoel blijft leeg. Gekust wordt er nog amper, men groet elkaar met een knik of de elleboog. Mais oui, wat duurde die lockdown lang! Na anderhalf seizoen is het wel weer wennen, zo schouder aan schouder, adem tegen adem. Geluidjes, geurtjes, een knie. Op de blazers na dragen alle musici in de orkestbak een mondmasker. Op de bühne zijn de gezichten van koorleden en figuranten bedekt, de solisten zingen ongehinderd.

Het publiek lacht om de grappen die de Nederlandse regisseur Lotte de Beer per dozijn over Mozart uitstort. Pik draagt schuld, zoveel is duidelijk. De verliefde page Cherubino krijgt zijn stijve zelfs met een strijkbout niet koest. Manshoge penissen schuifelen voorbij. Een kunstwerk op zich is de fallus die langzaam wordt opgepompt en zich vervolgens vertakt tot een reusachtige boom. Hij zit verpakt in kleurig breiwerk, een verwijzing naar feministisch activisme.

Ook dat is Aix: brave theatermakers komen er niet in. Maar om kwart over een in de zomernacht, als het publiek uitzwermt over oude straatjes, krijgt niet iedereen de voorstelling ontrafeld. Lotte de Beer zadelt een toch al complexe komedie op met een nog complexere tweede laag. Het bed, trefpunt der seksen, evolueert bij haar van een onschuldige genotsplek naar een giftige arena. Uiteindelijk neemt de utopie het over: deze Nozze mondt uit in een androgyn paradijs waarin iedereen met elkaar breit en knuffelt.

Mozart en Aix-en-Provence

Reflectie op de maatschappij zit het festival sinds de oprichting in de genen. De oprichter, gravin Lily Pastré, vond na de Tweede Wereldoorlog dat Europa wel wat schoonheid kon gebruiken. Ze fourneerde het geld en besteedde de programmering uit. In 1948 ging het eerste Festival International d’Art Lyrique d’Aix-en-Provence van start met Così fan tutte, een wrange overspelklucht van Mozart. Die componist is sindsdien een jaarlijkse gast.

Maar met een budget van 26 miljoen gooit Pierre Audi de netten wijder uit. Door Aix lopen dit jaar barokfluisteraars en Wagnerkanonnen, Verdivirtuozen en cracks van de nieuwe muziek. Vanuit heel Europa reizen koren en orkesten aan. Sensationeel is de aanwezigheid van het London Symphony Orchestra en sterdirigent Simon Rattle. Zij wisten de gecombineerde horror van covid en de Brexit te overwinnen. Onder bezoekers lijkt het buitenlandse contingent trouwens magerder dan anders. In de rijen en op de terrassen klinkt vooral Frans.

Alle artiesten, meer dan 750, wordt op het hart gedrukt in hun eigen productiebubbel te blijven. Hoe het virus achter de schermen wordt bestreden, weet Lilian Farahani. De Nederlands sopraan zingt een hoofdrol in Saariaho’s nieuwe opera. ‘De protocollen rondom de repetities zijn strikt’, zegt ze. ‘We doen elke dag een sneltest en krijgen twee keer per week een pcr-test. Socializen met andere teams is er niet bij. Jammer, want bij een eerdere productie heb ik Aix ervaren als één groot zomerkamp.’

Uitstel een zegen

Vorig jaar haalde de lockdown een streep door de première van Innocence. ‘We hebben toen wel gerepeteerd’, zegt Farahani, ‘zij het op afstand en met mondkapjes op. Een knuffelscène lieten we maar achterwege. Dit jaar merkte ik bij de eerste toneelzoen wel wat ongemak. Achteraf was het uitstel misschien een zegen. Innocence is een heftig stuk. Wat ons vorig jaar nog emotioneerde, is nu ingedaald.’

Farahani vertolkt een bruid die op haar huwelijksdag aanloopt tegen de naweeën van een schietpartij op een school, tien jaar eerder. De opera begint met duistere pianoklanken. Een fagot gromt, een fluit siddert. Jonge acteurs zwerven door de twee verdiepingen van een schoolgebouw. Uit hun spreekteksten ademt angst. De een durft niet meer met zijn rug naar een deur te zitten. De ander slaapt bij voorkeur in een kast of onder een bed.

Het draaitoneel zwenkt en daar schuiven de huwelijksgasten aan het diner. Stela, een Roemeense, trouwt met Tuomas, een Fin. ‘Ik ben de gelukkigste man op aarde!’, zingt Tuomas, maar het schurende orkest waarschuwt voor onheil. En door draait het toneel, scène na scène, terwijl de mist rond de schietpartij langzaam optrekt.

De afwisseling van zang en spreektheater maakt Innocence tot een lastige klus voor Simon Stone, de regisseur wiens Tristan und Isolde een dag eerder nog werd weggehoond. Nederland kent hem van spraakmakende regies in het Holland Festival en bij Internationaal Theater Amsterdam, zoals een straffe bewerking van Heman Heijermans’ toneelklassieker Op hoop van zegen. Pierre Audi wilde hem per se hem hebben voor de nieuwe Saariaho.

Bravo voor tien

Muzikaal zit het met Innocence alvast goed. Uit de noten spreekt dreiging en trauma. Berusting ook, wanneer uit de coulissen woordloze koorflarden aanwaaien die worden gedirigeerd door de Nederlander Lodewijk van der Ree. Maar de Finse volksmuziekzangeres Vilma Jää geeft de genadeklap. Ze dwaalt rond als de geest van een doodgeschoten meisje. Aan het slot van de opera zingt ze haar moeder toe met zachte, penetrante klanken. ‘Laat me gaan mama, koop volgend jaar maar geen verjaarscadeautje meer.’

Met deze meesterlijke productie krijgt het Grand Théâtre de Provence de zaal voor de verandering niet uitverkocht. Maar wie er is, roept bravo voor tien, alsof aerosolen niet bestaan. De regisseur die Wagner heeft verprutst krijgt dit keer dampende bijval. En terecht, want Simon Stone smeedt een weerbarstig brok muziektheater om tot een adembenemende thriller. Opgetogen gezichten bij het verlaten van het theater. De opera is terug. En hoe.