In de voorstelling ‘Untitled_2021’ spelen een octopus, een spore en een steen de hoofdrollen

Na afloop van de overweldigende live-onlinevoorstelling Untitled_2021 van theatercollectief Nineties Productions en toneelschrijver Hannah van Wieringen kun je nog even virtueel blijven rondhangen. Napraten bij het digitale kampvuur bijvoorbeeld. Maar op de website, die speciaal voor de voorstelling is gebouwd, is er ook een blokje ‘inspiratie’. Wie daarop klikt, krijgt onder andere leestips van drie feministische schrijvers en denkers: Donna Haraway (1944), Ursula K. Le Guin (1929-2018) en Anna Tsing (1952).

Zij inspireerden Nineties Productions en Van Wieringen tot het maken van het digitale toneelstuk dat vanaf morgen te zien is als onderdeel van het Over het IJ festival in Amsterdam. Daarin staat, geheel volgens het gedachtengoed van deze vrouwen, eens niet de mens maar de natuur centraal. Ecofeministen als Haraway en Tsing stellen namelijk dat we altijd wel ergens mee verbonden zijn: met dieren, schimmels, ecosystemen. ‘Niets is verbonden met alles, maar alles is verbonden met iets’, aldus Haraway. Als we dat zien, zou dat veel veranderen, vindt zij.

En dus probeerde Hannah van Wieringen zich dat in te beelden: de natuur als personage. In Untitled_2021, geregisseerd door Anne Maike Mertens, volgen we haast als in een drugstrip de levensloop van een octopus, de spore van een varen en een steen – we kruipen er zelfs ín. Theatermaker Yannick Noomen gaat ons voor en neemt ons mee het verhaal in, terwijl om hem heen allerlei beelden (hij staat voor een green screen) met 3D-effecten verschijnen, die laten zien hoe ‘all things earth’ verbonden zijn.

De 39-jarige Van Wieringen schreef eerder onder meer Als vrouwen vrienden zijn (2018), waarvoor ze een nominatie voor de Toneelschrijfprijs kreeg, en All Over – Acts of Love (2019), waarin twee mensen verliefd worden tegen het decor van een uitzichtloze klimaatcatastrofe.

Dat ze voor het onlineproject Untited_2021 aan de ecofeministen moest denken, is niet toevallig: hun namen duiken steeds vaker op. Vooral die van de Amerikaanse socioloog Haraway, die eind jaren tachtig furore maakte. Schrijvers, kunstenaars en theatermakers noemen haar regelmatig in interviews. Zelfs modehuis Gucci noemde haar als inspiratiebron voor hun najaars- en wintercollectie van 2018. Wat maakt het werk van deze feministen zo interessant voor schrijvers en kunstenaars? En hoe maak je daar theater van? Schrijver Hannah van Wieringen legt het uit aan de hand van drie citaten uit scènes van haar toneeltekst.

‘Even voelen hoor. Hm. Tentakels, leuk, raar.’

‘Heb je weleens YouTube-filmpjes bekeken van Donna Haraway?’, vraagt Van Wieringen, ‘Daarin kun je goed zien hoe beeldend ze praat. Er is een filmpje waarin ze vertelt hoe wij menselijke aardbewoners samenleven met zeedieren. Op een gegeven moment heeft ze het over de octopus, en dan doet ze zo.’ De toneelschrijver strekt haar vingers uit en maakt golvende bewegingen. ‘En dat speelse zit ook in hoe ze schrijft. Ze gebruikt altijd twee of drie synoniemen voor hetzelfde woord. Elke keer net wat anders, waarmee ze ook daarin een meerduidigheid laat zien.’

Donna J. Haraway maakte naam met A Cyborg Manifesto (1984), over een utopische wereld zonder gender. In Staying with the Trouble (2016) stelt ze dat we niet moeten wegkijken van grote ecologische problemen. Ze daagt de lezer uit om op een nieuwe manier de aarde te bekijken: als een fijnmazig web waarin mensen, dieren en dingen met elkaar verbonden zijn. Het boek werd een hit – ook onder feministische schrijvers in Amsterdam. Van Wieringen kreeg het boek aangeraden door haar toenmalige vriendin, filosoof Simon(e) van Saarloos. ‘Het was wel een modeboek. Het soort dat je met een zekere ernst krijgt aangeraden. Zo van: ik zeg er niet te veel over, maar lees het.’

Van Wieringen snapt wel waarom dit boek en de werken van Tsing en Le Guin zo veel weerklank vinden bij kunstenaars en schrijvers: ‘Wat ze gemeen hebben, is dat ze avontuurlijk en spelenderwijs denken. We zoeken ze ook op, denk ik, omdat ze behulpzaam zijn bij de vragen van onze tijd, en dan met name de vraag hoe we ons verhouden tot de opwarming van de aarde. Haraway vraagt: kunnen we geen nieuwe verhalen bedenken waarin de mens niet langer de held is en de aarde geen onuitputtelijk decor in dienst van die held? Ze sluit haar boek daarom ook af met een serie nieuwe mythen. En dat is zo vrolijk, want daarmee brengt ze ook het spelen dat ze voorstelt in de praktijk. Waardoor ik ook dacht: ja, heerlijk, verzinnen!’

‘En dan stel ik me voor dat de steen zich opent. We kunnen binnentreden en dat doen we ook, in en in en verder naar binnen.’

‘Le Guin heeft een geweldige manier van nieuwe werelden voorstellen’, zegt Van Wieringen over de feministische auteur die sinds de jaren zestig een lange lijst aan sciencefictionliteratuur publiceerde. Le Guins Left Hand of Darkness (1969) maakte veel indruk op haar. ‘Daarin heeft ze scherpe gedachten over gender. Hoe inwisselbaar het is of je man of vrouw bent.’

Het verhaal speelt zich af in een sterrenstelsel waarin verschillende volkeren leven. Eén volk is geslachtloos tot de maandelijkse cyclus aanbreekt. Maar of ze man of vrouw worden, is onvoorspelbaar. ‘Je dat proberen voor te stellen, is een geweldige denkoefening’, zegt Van Wieringen. ‘Untitled_2021 wil ook een denkoefening zijn – die niet meteen hoeft te lukken, want het is ook een beetje belachelijk natuurlijk: je voorstellen een plant te zijn doe je niet vaak. Maar dat samen proberen is wat toneel zo geweldig maakt.’

Gegrepen door het werk van Le Guin las Van Wieringen oude interviews met de auteur terug. In The Paris Review viel haar één detail op: Le Guin verzamelde stenen, meegenomen van haar reizen van over de hele wereld. In eerste instantie krijgen die stenen een plekje in huis, bijvoorbeeld op haar bureau. Maar er komen onherroepelijk nieuwe koffers met nieuwe stenen van nieuwe reizen. Zo belanden de stenen uiteindelijk in de tuin. Van Wieringen: ‘Haar tuin werd daardoor een raar soort hybride vindplaats van alles door elkaar. Dat ze daar zo ernstig over vertelde, nam me voor haar in. Het charmeerde me.

‘In dat interview zegt ze: ‘Ik vraag de steen binnen en ik hoop dat de steen mij binnenvraagt.’ Dat maakte veel indruk. Je kunt je nog wel verhouden tot iets als een levend dier met een hart, of tot een plant omdat die net als jij lucht en water nodig heeft. Maar een steen is wel het uiterste. Dat is wel de grootste stap is die we proberen te maken in Untitled_2021.’

‘Nu vormen de sporen een doorschijnend soort van mos. Heel langzaam worden we een soort groen kussen samen. Zacht en wollig. Best wel sexy en lekker.’

‘Ik vond het leuk dat Anna Tsing een paddestoel als uitgangspunt nam voor haar boek The Mushroom at the End of the World’, zegt Van Wieringen. ‘Dat deed me ook denken aan de Duitse boswachter Peter Wohlleben. Die schreef Het verborgen leven van bomen, waarin hij vertelt dat bomen in het woud met elkaar communiceren, onder andere met behulp van schimmels.’

In het boek uit 2015 van de Chinees-Amerikaanse antropoloog Tsing is alles verbonden met een paddestoel: de matsutake. Een zeldzaam type dat in Japan wordt verkocht als extreem dure delicatesse en alleen groeit op grond die door menselijk toedoen is uitgeput. Zoals in bossen die door industriële houtkap zijn verwoest. Alleen wanneer de mensen zijn weggetrokken, kan de paddestoel aarden. De aanwezigheid van deze bijzondere zwam stimuleert bosgroei, doordat bomen zich ermee voeden. ‘Dat is ergens ook hoopvol’, vindt Van Wieringen, ‘want we zijn natuurlijk ook een beetje de aarde aan het verlaten. Maar na ons is er dus wellicht een soort beschaving van schimmels.’

In Untitled_2021 komt ook een schimmel voorbij. Die is onder meer verbonden met mos gevormd door de spore van een varen, Van Wieringens lievelingsplant. ‘Ik heb altijd al van de varen gehouden. Het is een van de oudste soorten en hij is heel menselijk als plant: hij rolt zich uit als een tong. Ook een beetje als een diertje met een kop en een staart.’ Van Wieringen heeft tot haar spijt geen tuin, wel veel potten. ‘Ik hou heel erg van planten, tuinieren, kiemen. Mijn moeder was tuinarchitect.’

Tijdens de voorgesprekken bekeken theatermaker Noomen en regisseur Mertens – zij bedachten het concept van de voorstelling en stelden het team samen – met Van Wieringen de film Nomadland van Chloé Zhao. Ze had de film niet eerder gezien, en wat bleek: het hoofdpersonage, gespeeld door Francis McDormand, heet Fern, het Engelse woord voor varen. Van Wieringen lacht: ‘Dat is nog een associatief lijntje dat er was met die varen.’