In de adembenemende technische perfectie van zijn foto’s openbaart zich Erwin Olafs verlangen naar grip op het leven ★★★★☆

Het Gemeentemuseum Den Haag en het naastgelegen Fotomuseum brengen met een enorme dubbelexpositie een ode aan fotograaf Erwin Olaf, die in juni 60 jaar wordt. Het is het voorlopige hoogtepunt van een carrière die de laatste jaren een nadrukkelijke bloeiperiode beleeft, met de overdracht vorig jaar van zijn kerncollectie (vijfhonderd werken) aan het Rijksmuseum. De eeuwige roem ligt daarmee voor Olaf in het verschiet – geen cliché in zijn geval, maar de erkenning voor een kunstenaarschap dat wordt gekenmerkt door een hang naar vrijdenken, (homo)seksueel zelfbewustzijn en adembenemende technische perfectie.

De ontwikkeling van Olaf is door de samenstellers van de exposities inzichtelijk gemaakt door zijn vroegere werk (van voor 2000, voornamelijk in zwart-wit) te tonen in het Fotomuseum en het latere (de in formaat en thematiek zo monumentale kleurenfotografie en video-installaties) in het Gemeentemuseum. Beide onderdelen kunnen rekenen op massale belangstelling.

Die vroege jaren van Olaf tonen zijn zoektocht naar en viering van het menselijk lichaam – een zoektocht naar niet alleen de sculpturale schoonheid van het jonge, bijkans perfecte mannenlichaam, maar ook naar wie en wat afwijkt van het gemiddelde: dikke mensen, dwergen, dragqueens, sm-koppels in de huiselijke omgeving. Sommige vroege foto’s verraden Olafs journalistieke achtergrond – hij studeerde aan de School voor Journalistiek in Utrecht: bijvoorbeeld de spontane portretten van dragqueens op het eerste Aids Gala in Amsterdam, in 1983, de periode waarin de dodelijke ziekte vooral in de homoscene om zich heen greep. In hun uitbundige kledij en make-up en hun uitdagende poses is het nog feest, maar in de ogen is de angst voor besmetting te lezen.

Al snel wordt Olafs hang naar en talent voor enscenering zichtbaar, zoals in de serie Chessmen uit 1988, waarin goeddeels naakte, van leer en bondage voorziene modellen – dik, dun, klein, gedrongen, gebodybuild – in theatrale posen schaakstukken belichamen. Geestig werk, een beetje ongemakkelijk en baanbrekend in zijn vrijmoedigheid. In homo-erotisch opzicht minder expliciet dan Olafs inspiratiebron, de Amerikaanse fotograaf Robert Mapplethorpe, maar door het duistere karakter net zo geheimzinnig als de fotografie van de Amerikaanse Zuid-Afrikaan Roger Ballen, die maatschappelijke verschoppelingen – verslaafden, daklozen, psychoten en andere outcasts – als model neemt.

Met de jaren komt Olafs technische virtuositeit steeds meer op de voorgrond te staan. De studio wordt zijn permanente werkterrein, met grote ensceneringen (complete kamers, keukens en zalen worden ingericht met realistische, dikwijls aan de jaren vijftig en zestig refererende decorstukken en vintage attributen), waarbij de hand van de meester tot uiting komt in perfecte belichting en lichamen die zijn gekneed – althans zo lijkt het – tot de in zijn ogen ideale pose. En zo is het eindresultaat van al die inspanning, van de foto’s evenzeer als van de video’s, telkens een brevet van sublieme fototechnische beheersing en inzicht in sfeer en anatomie.

Thematisch is Olaf nooit vrijblijvend. Seksualiteit, de beknotting van het individu (waarbij islamistisch terrorisme als de aanslagen van 9/11 en die op Charlie Hebdo doorklinken), huidskleur, eenzaamheid, verlatingsangst, verlies en rouw zijn de grote thema’s die hij aanroert. Dat doet hij met wisselend succes. Bij alle optische perfectie zijn de emoties die Olaf in zijn werk legt soms geforceerd en plat; je gelooft het model in tranen op zijn knieën in het Mad Men-decor (Troy, uit de serie Grief, 2007) domweg niet.

Olaf noemt zelf zijn worsteling tussen vorm en inhoud een constante, en dat artistieke gevecht is in Den Haag steeds voelbaar. De regendruppels op het raam als metafoor voor post-9/11-melancholie in de video Rain spoelen na een paar minuten de aanvankelijke ontroering weg. Het wachten in Waiting (2014), met een perfect gestyled oosters model dat in een dito restaurant uitkijkt naar de komst van haar geliefde, doet een groot beroep op je geduld.

Ondanks het gebrek aan emotionele diepgang van veel individuele werken is het bezoek aan de dubbeltentoonstelling toch aangrijpend. In de veelheid aan werken (die arbeidsethos en discipline verraden) en in hun perfectie openbaart zich Olafs verlangen naar grip op het leven en op de andere grote vraagstukken van onze tijd. Het besef dat die grip een illusie is, en dat Olaf steeds weer de beschutting van zijn studio opzoekt om dat te verbeelden, maakt zijn oeuvre – als geheel – uiteindelijk toch warmbloedig.