Ilse Warringa: 'Het absurde laten zien in het alledaagse, doen wij in het theater al heel lang'

Een vrieskoude dinsdagavond in theater Griffioen op studentencampus Uilenstede in Amstelveen. Vanavond speelt hier de voorstelling Popje, hou je muil van theatermaker Servaes Nelissen, een mix van toneel, zang en poppenspel, met schoenen in de hoofdrol. Zo'n voorstelling is hier op een winterse dinsdag normaal misschien goed voor dertig man publiek. Maar nu zit de zaal barstensvol. De stemming is uitgelaten - sommige mensen hebben bloemen mee. Nelissen vraagt of ze geen foto's willen maken. 'Dat komt nogal eens voor, tegenwoordig. Ja, vooral van háár dan.' Met een geamuseerd lachje wendt hij zich tot zijn collega. 'Je doet er nog iets naast hè?'

Die collega is actrice Ilse Warringa (42), bij het leeuwendeel der natie inmiddels beter bekend als Juf Ank, uit de hitserie De Luizenmoeder. Warringa stond met producent Jan-Albert de Weerd aan de wieg van de serie en schrijft samen met Diederik Ebbinge de dialogen.

Op 9 januari speelden ze de eerste Popje, in een reprisetournee. Nadat 14 januari de eerste Luizenmoeder op tv kwam, was de tournee van Popje 'razendsnel uitverkocht', vertelt Warringa in haar rommelig-knusse keuken in Amsterdam Oud-West. 'Met zo'n abstracte voorstelling is het normaal altijd leuren om publiek. Maar nu! Elke avond vol, dat speelt zó lekker. In het publiek zitten nu ook mensen die nog nooit een theater van binnen hebben gezien - een geweldig neveneffect van de serie.'

Op de piek, drie weken geleden, keken 4,7 miljoen mensen naar De Luizenmoeder en nu is dat nog altijd 3,9 miljoen. De pinnige Juf Ank, met haar fanatieke kleuterliedje ('Hallo allemaal!') en haar verbeten disciplinaire vete met de ouders, ontpopte zich al snel als het populairste personage. Met alle gevolgen van dien voor Warringa, die al twintig jaar in betrekkelijke luwte in het theater staat en hier volstrekt niet op was voorbereid. Fotografen van Story en Privé hangen voor de deur en bij de school van haar kinderen. Haar huis, de oppervlakte en de geschatte huurprijs staan op Telegraaf.nl. (Warringa: '1.750 euro per maand, schrijven ze! Dat is dubbel zoveel!') Komiek André van Duin maakte een carnavalskraker van haar liedje. Warringa, ironisch: 'Iedereen ruikt geld hè? Na twintig jaar ben ik ineens bankable, haha.'

Maar het is meer dan dat. VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff twitterde: 'Misschien moet Juf Ank een dagje de Kamer voorzitten.' Haar Juf Ank is een symbool geworden, een landelijke mascotte. 'Een nationaal geweten, denk ik weleens. Kennelijk snakken we naar iemand die ons tot voorbeeld dient. Mensen hunkeren naar iemand die ze zegt hoe het moet.'

Juf Ank is rigide, sociaal onhandig en doet onbezonnen racistische uitlatingen. Ze is wel een twijfelachtig voorbeeld.

'Maar liever dat, dan helemaal geen, blijkbaar.'

De onbedoeld racistische trekjes van Ank - die bijvoorbeeld een zwarte vader aanziet voor de schoonmaker - maakten dat de serie in de eerste weken door bepaalde columnisten en twitteraars werd omarmd als 'lekker politiek incorrect' en 'een verademing'. Tv-recensent Angela de Jong van het AD schreef: 'Het was heerlijk om weer eens onbedaarlijk te schateren om grappen over huidskleur en spleetogen'.

De humor in de serie werd door sommigen opgevat als een vrijbrief: we mogen weer racistisch zijn!

'Maar jongens, dan kijk je toch niet goed? De Luizenmoeder is vooral een satire op modern ongemak. Via uitvergroot gedrag laten we zien hoe mensen met vooroordelen worstelen. De humor zit hem niet in de racistische grap, maar in de situatie: in het ongemak van onbedoeld racistisch zijn. Het is toch niet: 'Whoehaha, die zwarte man, dat is vast de schoonmaker! Proest.' Nee, die Ank maakt een domme fout, en de mensen om haar heen denken: dat wijf is knettergek. Zo'n pijnlijke situatie is herkenbaar, en dát maakt het grappig.'

_{Lees verder onder de foto.}

De kop bij de column van De Jong was: 'Een comedy waar Sylvana rode vlekken van krijgt, heerlijk!'

'Ik vond dat een vervelende zin, en hij is ook uit zijn verband gehaald, zij heeft dat later nog genuanceerd. Wat ze denk ik bedoelde is: je bereikt meer door gedrag te laten zien, van mensen die heel onhandig en herkenbaar worstelen met bijvoorbeeld Zwarte Piet, dan dat je heel hard schreeuwt: het mag niet! Overigens weet ik uit betrouwbare bron dat Sylvana Simons de serie geweldig vindt.'

Maaike Bos van Trouw schreef: 'Die grappen zijn niet verboden, nee, ze zijn alleen een stap terug.'

'Ik denk juist dat het een stap vooruit is. Het overspannen publieke debat is enorm gebaat bij een beetje humor.'

Maar het is wel wrang: hoe een poging om de draak te steken met polarisatie meteen wordt gepolariseerd.

'Dat is echt Nederland anno nu. De serie is gemaakt vanuit de behoefte de hysterie een beetje te relativeren. Om weer om onszelf te lachen: te laten zien hoe gênant ons gedrag vaak is, hoe we ons ingraven en op onze strepen staan. Je ziet het in het Zwarte-Piet-debat, en de discussies rond #MeToo: er is geen grijs gebied meer, alle nuance is weg; het is óf verkrachting, óf aanstellerij. Terwijl: in dat grijze gebied, in het niet-weten, zit de verwarring, en wat mij betreft dus de humor.'

Haar soort humor schuurt, zegt Warringa. Het is onbehaaglijke humor. Geen grap met een duidelijke punchline, maar een rare opmerking die langzaam indaalt. Zoals wanneer Kenneth, de zwarte vader van Rianne, door Nancy wit wordt geschminkt in de aflevering Winterklaas. 'Het pakt niet', zegt Nancy. En dan, terloops: 'Ja, Kenneths huid is natuurlijk wat vettiger.' Dat moet dan zo achteloos mogelijk worden gezegd, vindt Warringa. 'Zodat je als kijker een seconde later denkt: wat zegt zij nou? Wat is dat voor rare aanname?'

Het is de ontregelende VPRO-humor uit haar jeugd, de absurdistische satire van Theo en Thea en Kreatief met kurk. 'Humor die je niet helemaal begrijpt: is dit nou een grap of niet? Is het ironie of serieus? Ironie als stijlvorm lijkt soms wel verdwenen uit de Nederlandse komedie. Alles moet meteen helder zijn, want dan verkoopt het beter.'

Warringa houdt er juist van dingen te laten botsen en wringen, en balanceren op het randje van fout. 'Als ik schrijf, voel ik dat intuïtief aan. Als ik moet lachen, maar meteen denk: o nee, dit kan écht niet, dan weet ik dat het goed is.'

Ze wijst naar het hoekje in de keuken waar die grappen ontstaan: een piepklein bureautje ingeklemd tussen drie muren, met een rood-wit geblokt tafelkleedje erop en een schapenvacht op de grond, tegen koude voeten. 'Dat noemen wij hier het Achterhuis. 'Waar is mama?' 'O, die zit weer in het Achterhuis.'' Grappend: 'Daar, in het Achterhuis, is dus Nederlandse tv-geschiedenis geschreven.'

_{Lees verder onder de foto.}

Scherpe randjes

Met muziektheatergezelschap BloodyMary maakt Warringa al sinds 2005 voorstellingen die gestoeld zijn op dat soort humor, zwarte komedies met scherpe randjes, geschreven en geregisseerd door Marije Gubbels en gespeeld door Warringa, Rop Verheijen (ook te zien in De Luizenmoeder) en Lies Visschedijk (Soof, Gooische Vrouwen). Het zijn komedies die vertrekken vanuit een alledaagse situatie en dan compleet ontsporen. Zoals de goedbedoelde mantelzorg die moorddadige bemoeizucht wordt in Broeders en Zusters (2011).

Warringa: 'Laatst zei Marije: Maar Ilse, die toon van De Luizenmoeder die nu zo wordt geprezen, dat doen wij toch al dertien jaar? En dat is waar. Dat uitvergroten, het absurde laten zien in het alledaagse, dat deden wij in het theater al heel lang. Terwijl iedereen nu doet alsof ik ineens uit de lucht kom vallen.'

Toch staakte het Fonds Podiumkunsten in 2014 de subsidie van BloodyMary.

'Ja, dat is wrang, zeker nu de superlatieven me om de oren vliegen. Als je op tv komt, is het opeens allemaal FANTASTISCH, met hoofdletters. En dan denk ik: nou, het kan echt nog wel beter. En ik denk ook: Maar mensen, ik doe dit werk al twintig jaar!'

Maakt dat dit succes tot een gemengd genoegen?

'Ja, hoewel de absurditeit ervan ook wel weer grappig is. Ik heb types als Juf Ank al minstens drie keer op toneel gespeeld, bij jeugdtheatergezelschap Sonnevanck en in mijn cabaretproducties met Niek Barendsen. Dan denk ik: was een keer in het theater komen kijken! We hebben jaren lopen leuren met projecten van BloodyMary en bijna niemand durfde het aan. Er moest altijd een BN'er bij, 'voor de verkoop'. En nu weet iedere theaterproducent mij opeens te vinden.'

Voor Luizenmoeder, de musical?

'Bij wijze van spreken wel, ja. Elke grote theaterproducent wil nu De Luizenmoeder op toneel brengen. Ik ga daar niet over, want de rechten liggen bij Avrotros en de productiemaatschappij. Maar mij irriteert het wel het wel een beetje: het is er toch al? Waarom dan nog meer van hetzelfde willen? Iedereen wil nu iets met Juf Ank. Mijn agent Tsilla, die vroeger alleen mijn contracten deed, heeft opeens een dagtaak aan mij. Op maandag, als de kijkcijfers bekend zijn, krijgt ze sowieso 17 telefoontjes van spelprogramma's en aanvragen voor interviews. De eerste week zei ik nog overal ja op, dat zit een beetje in mijn aard, maar mijn agente houdt al die verzoeken nu af. Tsilla beschermt mij en mijn gezin als een leeuwin. Want mijn man en kinderen hebben hier natuurlijk ook niet om gevraagd.

'Ik vind die buitenproportionele aandacht ook wel oneerlijk tegenover toneelacteurs. Pas als je op tv bent, stel je kennelijk iets voor. Terwijl theater maken vaak veel moeilijker is dan tv maken, en ik toneelacteurs ook vaak beter vind. Hun timing, hun muzikaliteit, hoe ze de spanning in een scène kunnen opbouwen en vasthouden. Niet voor niets castten we veel toneelacteurs voor De Luizenmoeder: Bianca Krijgsman (Nancy), Rian Gerritsen (Kim), Leny Breederveld (juf Helma). Leny vind ik geweldig, zij zit bij theatergroep Carver, daar ben ik qua humor en absurditeit mee opgevoed.'

Er gaapt nogal een kloof tussen Carver en Kreatief met kurk, en de carnavalskraker van André van Duin.

'Dat stomme liedje is ontstaan uit een heel persoonlijke herinnering: mijn dochter oefende dat ooit op een harp, bij een cursus 'toetsen en tokkels' op de muziekschool. Het is dus niet eens van mij, ik heb het gewoon één keer gehoord en altijd onthouden. Ik zie haar nog voor me, met haar brilletje en die kleine handjes, heel onhandig: 'hal-lo al-le-maal...' Zo lief. En toen kreeg ik laatst, vlak voordat ik Popje moest spelen in Deventer, ongeveer 26 keer dat fragment van DWDD doorgestuurd, waarin André van Duin, de volkskomiek, hossend op hoempamuziek met olifantenpoten over die herinnering heen banjerde. Dat stond zo volledig haaks op de intentie waaruit het was ontstaan... Toen barstte ik in tranen uit. Dat was gewoon... '

Bij de herinnering schiet ze weer vol. 'Sorry.'

Wat was er precies zo erg aan?

'Het voelde als een soort... kermis in de hel. In dat beeld viel opeens alle gekte samen. Ik kreeg het niet meer gerijmd: mijn dochtertje op de harp, en dan Matthijs van Nieuwkerk dijenkletsend bij die carnavalskraker. Het symboliseerde helemaal de hysterie rond De Luizenmoeder. Ik dacht: heel Nederland is gestoord. Iedereen is gek geworden en er wordt in polonaise over me heen gewalst.

'Ik kan er nu weer om lachen hoor, maar de hele hype is zó overtrokken. En dan allemaal met dat lelijke liedje aan de haal - echt een liedje van niks. Ik heb voor BloodyMary wel betere dingen gecomponeerd, haha. In het tweede seizoen gaan we misschien expres nieuwe liedjes stoppen, kijken wat die gaan doen.'

Het moet verleidelijk zijn: een lucratieve franchise rond de nationale mascotte.

'Ik zou als Juf Ank enorm kunnen binnenlopen in het schnabbelcircuit - hoeveel aanvragen er niet komen uit het onderwijs, en zelfs uit de politiek. Maar ik ben actrice! Juf Ank is een personage in De Luizenmoeder en daar blijft het bij.

'Echt, ik krijg de raarste verzoeken. Van tv-programma's, uit het theater, van uitgeverijen: een kinderboekenreeks! Of liever een roman? Laatst kwam er zelfs een vraag van een vrouw die op sterven lag. Nee, dat heb ik niet gedaan. Ik ga toch niet als Juf Ank aan het bed van een stervende zitten?' Ze spant haar nek en kaak en zet die typische Juf Ank-keel op: een geknepen, tikje bekakt stemgeluid, met een scherp Overijssels randje: 'Goh, wat ontzettend jammer dat u doodgaat. Wat onwaarschijnlijk teleurstellend. Nou, kop op hè?' Lachend: 'Dat zou wel een heel grappige scène zijn.

'Nee, ons doel was een tweede seizoen, dat is gelukt, dus daar wil ik me nu aan wijden. Verder gaat BloodyMary volgend jaar samen met Bos Theaterproducties een voorstelling uitbrengen - dat was al geregeld vóór De Luizenmoeder. Single Camping heet het, over een camping voor vrijgezellen - onze eerste productie voor de grote zaal. Marije Gubbels is dat nu aan het schrijven. Daarnaast wil ik graag door met satire voor tv. Dit smaakt naar meer: 'O, vinden jullie dit al leuk? Nou, daar kan nog wel een schepje bovenop.'

Voorlopig dus geen Juf Ank op toneel?

'Diederik Ebbinge en ik grappen wel dat we samen als cabaretduo verdergaan, en dan alleen maar heel ijdel en koket gaan terugblikken op het succes van De Luizenmoeder. Maar nee, Juf Ank op toneel, hoe dan? Mijn fantasie wordt er op dit moment niet door geprikkeld. De enige reden om dat te doen zou zijn om haar fans het theater in te krijgen. Want het zou echt goed zijn als veel meer mensen naar het theater gingen.'

_{De Zevende aflevering van het tiendelige De Luizenmoeder, getiteld Een Helder Licht, is zondag te zien om 20.25 op NPO 3.}

De tv-serie De Luizenmoeder maakt op het schoolplein de tongen los. Want hoe herkenbaar. En hoe vreselijk. Werkdruk, duikende ouders, protocollen. Kan dat niet beter? Wat vinden ouders, leerkrachten en deskundigen?

Modern ongemak op het schoolplein in De luizenmoeder is herkenbaar - hoe karikaturaal ook
De Volkskrant kijkt voor u (nieuwe) series en bespreekt er iedere week een. Lees hier de recensie van De luizenmoeder.