‘Ik wilde het cliché te lijf gaan dat vrouwen in een strenggelovig islamitisch systeem per se onderdrukt worden’

In het sleutelmoment van Radiograph of a Family, vorig jaar november op het Idfa bekroond met de prijs voor beste lange documentaire, legt een meisje van een jaar of 7 een fotosnipper op een vel papier. Op de snipper is een deel van het gezicht van een vrouw te herkennen: neus, gestifte lippen, een pluk haar. Het meisje pakt een potlood en begint op het papier de ontbrekende delen van de foto te tekenen: ogen, meer haar, een hoofd, armen.

Met de scène verbeeldt de Iraanse documentairemaker Firouzeh Khosrovani (49) dé jeugdherinnering waarmee haar documentaire in gang werd gezet, zegt ze via Skype vanuit haar huiskamer in Teheran. ‘Ik was ongeveer 7 jaar toen mijn moeder alle foto’s verscheurde waarop ze ongesluierd poseerde. Foto’s van mijn vader verdwenen uit onze albums. Ze schaamde zich voor een vrijere periode in haar leven. Mijn tekeningen waren waarschijnlijk een poging dit verleden te reconstrueren.’

Met haar documentaire, een uniek vormgegeven verslag van haar zoektocht naar het liefdesverleden van haar ouders, geeft ze het verlangen dat ze als kind had een vervolg.

Haar conservatieve moeder Tayi trouwde in de jaren zestig met haar vrijzinnige vader Hossein, die tijdens de huwelijksvoltrekking in Genève studeerde terwijl zij in Teheran woonde. Na enige tijd volgde ze hem naar Genève, waar ze zich onwillig liet meeslepen in het Europese leven. Toen ze op haar verzoek samen terugkeerden naar Iran, in de late jaren zeventig, broeide het in de samenleving: de pro-westerse sjah werd afgezet ten faveure van de dictatoriale islamitische republiek van ayatollah Khomeini. Ditmaal was het haar vader die zich moet aanpassen. Haar moeder begon zich ondertussen te schamen voor haar verwesterde tijd in Europa.

Kansen

Maar de moeder van Khosrovani raakte ook in haar element: ‘De Iraanse Revolutie bood mijn moeder mogelijkheden die ze in het Westen nooit had. Ik hoop dat de film duidelijk maakt waarom ze in Teheran religieuzer werd en haar sociale en professionele identiteit aan haar geloof ontleende.’ Haar moeder groeide uiteindelijk uit tot schooldirecteur, in Teheran. ‘Haar geloofsleer bood haar toegang tot een goede carrière, terwijl het geloof haar in Genève juist tegenwerkte. Ik wilde graag het cliché te lijf gaan dat vrouwen in een strenggelovig islamitisch systeem per se onderdrukt worden.’

De scène met het tekenende kind is een metafoor voor haar zoektocht naar het verleden van haar ouders, zegt Khosrovani. Ze geeft haar documentaire vorm met de creatieve speelsheid van een kind: een uitbundige, filmische knipselmap van echte familiefoto’s, Super 8-archiefbeeld, nagespeelde dialogen van gesprekken van haar ouders, noem maar op. Alles om grip te krijgen op een familieverleden dat Khosrovani in de loop van de geschiedenis steeds meer dreigde te ontglippen.

Jaren geleden al zag Khosrovani hoe een verhaal over de liefdesstrubbelingen van haar ouders een metafoor voor de recente geschiedenis van Iran kon zijn. ‘Maar zo’n groot en persoonlijk verhaal vertel je maar één keer in je leven. Ik wilde het juiste moment afwachten. Voldoende levenservaring opdoen. Ik heb lang gepuzzeld hoe ik het verhaal van mijn ouders zo kon vertellen dat het over meer dan alleen hun eigen levens zou gaan. Dat is belangrijk: het maken van enkel een egodocument vind ik weinig zinvol.’

Kalasjnikovs

Door familiefoto’s met archiefbeeld uit dezelfde periode te vermengen, vond ze de ideale methode om de kleine familiegeschiedenis met grote nationale ontwikkelingen te verbinden. Haar selectie is zichtbaar het resultaat van uitvoerig spitwerk. Vooral de propagandavideo van de islamitische republiek waarin vrouwen worden getraind in schieten met kalasjnikovs en raketwerpers spreekt tot de verbeelding. ‘Ik vond ze in de archieven van de Iraanse tv: een oproep aan vrouwen om te vechten in de Iran-Irak-oorlog, mochten de soldaten aan het front opraken. Dat zou nooit nodig blijken, achteraf, maar zo’n training sprak mijn moeder destijds wel aan. Ze deed zelf niet mee, maar het had gekund. Een enorme schat, die beelden.’

Fascinerend is het, hoe consequent ze háár versie van het familieverleden in de film doorvoert, vol gebeurtenissen die passen bij het leven van hun ouders, zonder dat ze die gebeurtenissen zelf meemaakten. ‘Tijdens het maken van de film kreeg ik een ingeving. Dit is mijn geschiedenis, dacht ik. Ik kan en mag dit verhaal precies zo navertellen als ik wil, met elke truc of manipulatie die ik kan verzinnen. Als ik kijk naar wat ik heb gemaakt, denk ik: oké, misschien is niet elke scène echt gebeurd, maar álles wat je ziet, is waar.’ Ze lacht: ‘Dit is uiteraard de methode die mijn landgenoot Abbas Kiarostami vaak in zijn films gebruikte. Onze meester.’

Universeel

Inmiddels ontdekt ze tot haar eigen verrassing hoe universeel het verhaal van haar ouders is. ‘Ik kreeg reacties van mensen die tijdens het kijken van mijn film hun eigen verleden voorbij zagen komen, omdat ze opgroeiden met een protestantse moeder en katholieke vader of een nadrukkelijk linkse en rechtse ouder. Dat doet mij deugd. Ik had dit niet verwacht.’

Haar vader overleed jaren geleden. Maar hoe kijkt haar moeder naar de wijze waarop haar dochter het verleden naar haar hand zet? Khosrovani: ‘Ze is niet meer dezelfde persoon als toen: we zijn 43 jaar verder, sinds de revolutie. Haar loyaliteit aan de islamitische republiek is veranderd. Ze houdt van mijn film, zei ze. Zelfs van de momenten waarop ik haar ongesluierd laat zien – via familieleden kreeg ik nog wat foto’s toegespeeld die ze niet had kunnen verscheuren. De film heeft ons wat dat betreft dichter bij elkaar gebracht. Dat merkte ik vooral toen ze me begon te plagen. Eerst dwong je vader mij m’n hijab af te zetten, zei ze, lachend. Nu doe jij in je film precies hetzelfde.’