‘Ik stuurde haar gewoon een mail’: Theo d’Or-winnaar Romana Vrede krijgt portret door Marlene Dumas

Het is af. Het gezicht van actrice Romana Vrede prijkt nu aan de wand van het atelier van Marlene Dumas in Amsterdam, voordat het in september naar de Amsterdamse Stadsschouwburg verhuist. 130 bij 110 centimeter is het doek, een kolossale close-up: Vredes hoofd past twee keer in het oor. Van grote afstand kijkt het je al indringend aan, met een afwachtende, ietwat kritische blik. Open, maar scherp en alert, met felle ogen.

Dumas gebruikte een fluïde palet van terpentine, water en olieverf in beige, blauw en grijs. Aan een kant zijn voorhoofd en wang opmerkelijk vlekkerig, alsof de huid is verwoest of verbrand. Anders dan in werkelijkheid is Vredes schedel kaal. Dumas noemt haar creatie liefkozend The Skull. Vrede staat ernaast te stralen met een grijns van oor tot oor.

Toen Romana Vrede (46) in 2017 de Theo d’Or won voor haar rol in Race van Het Nationale Theater wist ze meteen: zij wilde Dumas. Want laureaten van de jaarlijkse toneelprijzen krijgen van de Stichting Oeuvre Jan van der Vossen een portret van een kunstenaar naar keuze. De Stichting sputterde goedbedoeld tegen, aldus Vrede: ‘Nee, Marlene kunnen we niet vragen. Die kunnen we niet bereiken. En we kunnen haar niet betalen. Ze heeft trouwens ook geen tijd.’

Niet zo gek, want Dumas (65) is een van de belangrijkste Nederlandse kunstenaars wereldwijd. Haar werken worden geveild voor miljoenen. En ze werkt zelden tot nooit in opdracht. Maar Vrede stuurde haar gewoon een mail. En die mail gaf, aldus Dumas in haar atelier, eigenlijk al bijna de doorslag. ‘Ze schreef zo’n wonderlijke zin.’

Vrede: ‘Ik schreef: mijn dank zal grenzen aan hondsdolheid.’

Mails over en weer volgden (Vrede: ‘Het was een beetje flirten’), en toen gingen ze een keer uit eten. En nog eens. Bij die gelegenheden, vertelt Vrede, bestudeerde Dumas haar heel intens, ‘alsof ze je heel leuk vindt. En aanraken, dat doet ze ook.’ Vrede pakt de wangen van de verslaggever vast en knijpt erin. ‘Marlene doet altijd zo.’

Dumas: ‘Niet bij iedereen!’

Vrede vroeg: moet ik nog poseren? Maar Dumas zei: ik heb je al gezien. ‘Ik heb haar compleet carte blanche gegeven, al had ze me geschilderd als grijs gordijn. Hallo, het is Marlene Dumas! Ik zei: Marlene, ik wil gewoon je muze zijn.’

Dumas vertelt dat ze na die overtuigende mail overstag ging door de levendigheid van de actrice. ‘Zij heeft zo’n fantastische kop. Haar expressie is heel veranderlijk en contrastrijk: soms heel uitbundig, dan weer ernstig, soms zacht, dan krachtig, dan kwaad. Ik hou van dat soort contrasten.’

Niet één, maar vijf schilderijen maakte Dumas van Vrede, in een periode van bijna twee jaar. Er is een vrij statig en ingetogen diep zeeblauw portret, twee vurig rode exemplaren, één met een mannelijke, krachtige Romana en één met een zachtere variant. Er is een hoog smal doek met Vrede ten voeten uit, terwijl ze op de rand van een podium zit, microfoon in de hand van een fraai gespierde arm, lange blote benen met witte laarsjes, sexy over elkaar geslagen. En er is The Skull. Daarover was Dumas eigenlijk nog het tevredenst. Ze wijst op de neus: ‘Ik vind haar vormen zo mooi, die vrouw heeft prachtige neusvleugels.’

Vrede vertelt over de dag dat ze langskwam om te kiezen. The Skull zag ze het eerst. ‘Ik dacht meteen: dát wordt hem dus niet. Ik schrok ervan.’ De andere doeken waren een stuk aangenamer om te zien. ‘Heerlijk, ik was gevleid. O, wat ben ik mooi, haha. Maar ik bleef steeds achterom kijken, dit werk bleef me achtervolgen.’

Sterk aan haar portret vindt ze hoe alle zintuigen in het gezicht op scherp lijken te staan. ‘De ogen zijn alert, het oor gespitst, de neusvleugels gespannen. Het is luisteren, ruiken, voelen, kijken. Dat laatste sprak me aan: als ik speel, kijken de mensen naar mij. Nu mag ik terugkijken.’

Dit was ook het portret dat Dumas in één ruk maakte, terwijl ze bij de andere lang aan het polijsten was. ‘Ik hou van toeval, ik geef me over aan het proces. Bij dit portret heb ik de inhoud van een verfblik, een mengsel van olieverf, water en terpentine, op het doek gegooid. Ik heb me laten verrassen door het resultaat.’ Door die werkwijze ontstond het geaderde landschap op de wangen en het voorhoofd. Een soort berggebied, aldus Dumas, van aarde en rivieren, vloeibaar en beweeglijk.

Vrede zelf ziet er ontbinding in. ‘Ik vind het mooi dat het aangetast is, en kaal. Voor mij gaat het over sterfelijkheid. Dit is een portret voorbij de dood.’ Ze vindt dat een ironisch commentaar bij dit moment, en dit cadeau. ‘Dan word je zogenaamd vereeuwigd, maar wat je daarmee eigenlijk zegt is: je gaat dood. Je wordt vergeten, je verteert, verdwijnt. Alles wat mij nu definieert – mannelijkheid, vrouwelijkheid, kleur – is al uit dit portret verdwenen, dat heeft impact. Die schok op het eerste gezicht, dat gevoel van what the fuck? Dát wil je. Ik wilde háár kunstwerk, en niet gewoon het mooiste portret van mij.’