'Ik heb niet veel vertrouwen in individuen'

Vijftien camera's beloerden zijn huis in Peking - dag en nacht. Bureau 608 heette de eenheid die elke seconde uit het leven van Ai Weiwei moest vastleggen. Ze tapten zijn telefoon af; keken mee in zijn computer. Zelfs als de bekendste Chinese kunstenaar en politiek activist een wandelingetje met zijn zoontje maakte in het park zag hij de schimmen van agenten achter de esdoorns.

En toen besloot u zelf nog maar eens vier webcams in uw huis te zetten, met een live-verbinding naar de buitenwereld.

'Ik wilde het regime laten weten: ik ben niet bang voor jullie. Ik heb geen geheimen: jullie hebben geheimen. Kom maar binnen. Ik installeerde een camera voor mijn computer, in mijn tuin, op de compound, boven mijn bed. De beelden werden 24 uur per dag uitgezonden op mijn site.'

Verschrikkelijk.

'Het was gruwelijk. Je kunt je niet voorstellen hoe gruwelijk het is. Soms werd ik middenin de nacht wakker en realiseerde me ineens dat die camera er was, oh my God, wanneer ik krabde aan...' Stopt, gegeneerd. 'Ik slaap altijd half naakt, kan niet tegen een pyjama. Ik voelde me zo beschaamd. Iedereen kon me zien, als ik in mijn neus peuterde en...' Het strakke gezicht breekt voor het eerst open: hij lacht.

Ai Weiwei pakt het decembernummer van het Nederlandse fotografietijdschrift Foam Magazine, een speciale editie waarvan hij gasthoofdredacteur is. Titel: Freedom of expression under surveillance. 'Zie', wijst hij naar een dubbele pagina. Daar ligt die imposante, gedrongen man met de woest-warrige baard, pijnlijk aandoenlijk in zijn diepe slaap. De kijker verandert in een indringer.

U maakte de staat gek met uw actie.

'Yeahyeahyeahyeah. Maar ik was ook gek, om zo ver te gaan.

'Het was een geheime operatie. Die moet verborgen, onopgemerkt blijven, dat is de opzet ervan. Juist door alles te laten zien, beschadigde ik ze op hun allerergst. Eerst smeekten de bewakers me alleen nog maar om mijn camera's af te zetten: ik veroorzaakte te veel opschudding. Na drie dagen eisten ze dat ik de camera's verwijderde.'

Wereldwijd bekeken meer dan vijf miljoen mensen de site. Het was een meesterzet, maar u bracht een groot offer: uw privacy.

'Natuurlijk. Dat is ook de bedoeling van deze vorm van overheidsmacht. Ze vragen steeds meer offers van je. Om je langzaam alle grond onder je voeten te laten verliezen.'

De furieuze en inventieve strijd met de Chinese Communistische Partij lijkt voorlopig even voorbij. Ai Weiwei kreeg deze zomer plotsklaps zijn paspoort terug, dat in 2011 werd ingenomen. Sinds kort woont hij in Berlijn, waar hij de komende drie jaar gaat doceren aan de Universität der Künste.

Zijn nieuwe studio is in het oude Oost-Berlijn, een vroegere bierbrouwerij. Een zwarte metalen deur leidt naar een nauwe, steile trap, de ondergrondse spelonken in. Na een dwaaltocht door gewelfde, schemerige gangen is daar ineens Ai Weiwei - aan het einde van de tunnel, boven op een entresol. Als een Boeddha zit hij in het licht, onbewogen.

Zijn medewerkster zet meteen een opnameapparaat aan.

Waarom laat u dit gesprek opnemen?

'Als wij niks opnemen, nemen anderen ons wel op. Dus wat maakt het uit?'

Denkt u nog steeds dat u wordt afgeluisterd?

'Mijn telefoon ligt hier, mijn computer staat daar. Als ze me kunnen afluisteren in China, lukt het ze ook in Berlijn.' Zijn medewerkster schrijft mee.

Bent u niet paranoïde geworden?

'Het afluisteren heeft me alert gemaakt. Maar er is niet veel wat je ertegen kunt doen.' Hij laat een foto zien van een paar rode en zwarte draden, aan een zwart kastje. Afluisterapparatuur die hij ontdekte tijdens de renovatie van zijn studio in Peking. 'Afkomstig uit de VS. Not China Made. China kan zulke geavanceerde apparatuur niet eens produceren.'

Heeft het u veranderd, dat u de afgelopen jaren constant in de gaten werd gehouden?

'Dat is moeilijk te zeggen. Ik weet zeker dat het me heeft beïnvloed. Omdat je je er altijd van bewust bent. Zo leven is uitputtend; het brandt je op. Misschien dat een dokter die me elke dag zou zien, kon vertellen hoe ik ben veranderd.'

Alles is politiek. Wat Ai Weiwei maakt, komt vaak voort uit een diep verankerd verzet tegen wie er in China op dat moment de dienst uitmaakt. De corruptie van het staatsapparaat, beknotting van vrijheden, loodgrijze smog en gifgroene rivieren, het martelen en laten verdwijnen van mensen - hij giet het in een kunstwerk.

De kunstenaar is een zoon van de vroegere partijbons en fameuze dichter Ai Qing, die nog studeerde in Parijs. Hij viel in ongenade bij het regime, zoals zoveel intellectuelen tijdens de Culturele Revolutie, en werd verbannen naar de Chinese woestijn. In zijn jeugd moest Ai Weiwei toezien hoe zijn vader werd beschimpt als 'vijand van het volk', en gedwongen werd openbare toiletten te poetsen.

Zijn uw geëngageerde kunst en activisme misschien een vorm van wraak voor wat ze uw vader hebben aangedaan?

Hij praat soms zacht, bij vlagen moeilijk verstaanbaar. 'Ik denk het wel. Het is de wraak voor al die generaties, voor al die mensen die zijn opgeofferd, gestraft en verdwenen. In China hangt zo'n tolerante stilte.'

_{(Tekst gaat door onder de foto)}

Chinezen staan bekend als flexibel.

'De meesten accepteren alles, weten altijd hoe te overleven, zijn erg praktisch ingesteld. Er lijkt bijna geen goed of fout te bestaan. Alleen maar yin en yang.' Hij barst in lachen uit.

U bent geen typische Chinees, kunnen we wel stellen.

'In veel opzichten ben ik naïef.' Schiet weer in de lach: 'Ik ben gehersenspoeld door Hollywoodfilms. Dat zei een van mijn ondervragers: 'Je hebt te veel Hollywoodfilms gezien.''

U liet een waardevolle vaas uit de Han-dynastie kapotvallen, als signaal dat China beter met zijn cultureel erfgoed zou moeten omgaan. Het lijkt me vreselijk als een Rembrandt aan stukken werd gereten om Nederlanders historisch besef bij te brengen.

Balorig: 'Ik zou met alle liefde een Rembrandt aan flarden snijden, als de Nederlanders me er eentje zouden geven. Je weet toch dat Marcel Duchamp zei dat het beste kunstwerk een Rembrandt zou zijn die als strijkplank werd gebruikt?'

Deed het u geen pijn, zoiets bijzonders kapot te maken?

Op doceertoon: 'Pijn is onderdeel van de menselijke gevoelens. Net als liefde. Waarom zou ik dat gevoel niet mogen exploreren?'

Hoe was de relatie met uw vader? U moet erg veel van hem gehouden hebben.

'Niet echt.' Diepe zucht. 'Het is moeilijk uit te leggen. U moet weten: de zoon en de vader scheelden bijna vijftig jaar. En hij leefde onder extreme omstandigheden. Mijn vader kon nauwelijks voor ons zorgen. Maar hij was een voorbeeld, omdat hij zijn principes had. Eerlijkheid en rechtvaardigheid stonden voorop. Mijn vader was een erg vriendelijk, oprecht iemand. Wat voor werk hij ook moest doen, hij deed het met de grootst mogelijke toewijding.

'Zelfs toen hij wc's schoonmaakte. Mijn vader was pas tevreden als hij elk hoekje grondig had schoongeboend. Pas dan kon hij zijn sigaret roken. Om vervolgens naar de volgende smeerboel te gaan. Die de dag daarop weer net zo'n smeerboel zou zijn. Jarenlang heeft hij geen dag rust genomen. Want, zei hij: 'Poep mag je geen rust gunnen.' Glimlach bij de herinnering. 'Ik had erg met hem te doen. Een dichter, geboren voor schoonheid, voor de waardigheid van het leven, die terechtkwam in zo'n erbarmelijke situatie. Een erg sterke man.'

U suggereerde dat u ook zo uw problemen had, met hem.

'Altijd, hij was geen...' Verontschuldigend. 'Het kost te veel tijd om dit uit te leggen.'

De partij noemde hem een vijand van de mensen.

'Ja, en van de staat.'

Schaamde u zich daarvoor?

'Ik heb me nooit geschaamd. Ik wist dat hij geen slecht mens was. We wisten wie hij was. Maar we begrepen niet waarom hij de vijand werd genoemd. We vroegen de autoriteiten de hele tijd om dit te verklaren.'

Het gezin heeft jaren in een grot gewoond.

'We leefden onder de grond. Het was er zo vies. Voor mijn 15de heb ik nooit kunnen douchen. Nooit mijn tanden kunnen poetsen. Ik heb die plek nagemaakt; ik zal je foto's laten zien.'

Zijn assistent haast zich naar een andere assistent, of hij de foto's kan vinden.

Hoe was het voor iemand wiens vader een dichter was, een vooraanstaand man, om...

Onverwacht onderbreekt Ai: 'Het had zijn dood kunnen worden. Mijn vader heeft zo veel zelfmoordpogingen gedaan.' Hij zwijgt.

Wat betekende dat voor u?

'Het leven wordt heel onzeker, als de mensen die het dichtst bij je staan, ineens weg kunnen zijn. Als niemand meer voor je kan zorgen. Je gaat je heel alleen voelen, altijd alleen. Ik vertrouwde niemand meer.'

Nog steeds niet?

'Ergens vertrouw ik de mensheid als geheel nog wel. Ik heb niet veel vertrouwen in individuele figuren. Iedereen kan dramatisch veranderen, onder invloed van de omstandigheden. Dat geldt zelfs voor familieleden, of geliefden. Je kunt jezelf soms niet eens vertrouwen.'

Hoe reageerde uw moeder op de zelfmoordpogingen van uw vader?

'Ze was ook erg bang. Er is eigenlijk niets wat je kunt doen als iemand suïcide wil plegen. Behalve zeggen: doe het niet. En gevaarlijke dingen verstoppen.'

In 2011, meer dan een halve eeuw later, werd de zoon opgepakt - en afgevoerd met een zwarte kap over zijn hoofd. Door het hoofd van Ai Weiwei raasden de spookbeelden van wat er was gebeurd met andere critici van het regime, van wie nooit meer iets was vernomen. De politie sloot de staatshorzel op in een cel waarvan de muren en de meubels met wit plastic waren afgeplakt. Bewakers hielden hem elke minuut in de gaten; ze moesten hem continu escorteren. Zelfs als Ai op de wc zat, flankeerden ze hem. Het lichtpeertje in zijn krappe cel brandde permanent; hij werd aan een stuk door ondervraagd. Onder internationale druk kwam de beroemde kunstenaar vrij, na 81 dagen. Hij greep zijn intimiderende hellegang aan om er een kunstwerk van te maken. Miniatuurcellen, waarbij twee bevroren bewakers toekijken hoe hij poept, slaapt, eet.

Ook als u naar het toilet ging, volgden de bewakers u. Wat dacht u, op zo'n moment?

'Ik had medelijden met ze. Ze stonden erbij als standbeelden.'

En met uzelf?

'Ik vond het wel best. Ik ben een exhibitionist, it's okay to show my body.'

U dacht nooit: en nu geef ik ze een tik?

'Neenee. Ik was helemaal niet kwaad. Ze moesten hun werk doen in zulke barre omstandigheden. Ze wisten niet eens waar ze zaten. De bewakers waren binnengebracht in een geblindeerde vrachtwagen. Van de eerste tot de laatste dag hebben ze niet geweten waar ze werkten.'

Eigenlijk zaten ze zelf ook gevangen.

'Het waren gevangenen. Ook zij werden constant in de gaten gehouden. Als ze mijn kamer uitgingen, stonden er andere bewakers klaar om hen te fouilleren.'

De assistent van de assistent duikt binnen, een laptop in zijn handen: de foto's van Ai's oude familiehuis. 'Hier', zegt de kunstenaar. Een beeld van een hol, met een dak van twijgen en een opening in het midden. Hij wijst naar het dak: 'Daar scharrelden de varkens overheen. Ze moesten opletten voor het gat, dat ze er niet invielen. Als het regende, sijpelde al het water naar binnen.'

Hier sliep u?

'Ja, met zijn vieren: mijn vader, moeder, broertje en ik. In een rijtje naast elkaar.' Hij wijst naar het matras in de hoek en maakt een gebaar: tjoptjoptjop - sardientjes in een blik.

Dit moet emoties bij u losmaken.

'Ik zal je zeggen: ik ben emotieloos, ik heb niet zo veel emoties.' Raadselachtig: 'In Amsterdam zit een coffeeshop op elke straathoek. Voelt u daar emotie bij?'

Nee, maar ik heb nooit in een coffeeshop gewoond. Voelt u echt geen emoties?

'Niet echt. Ja, ik was in China de hele tijd kwaad. Maar ik heb geen diepe emoties.'

Woede is een sterke emotie.

'Woede is een reactie.'

Hoe komt het dat u zo bent?

'Als je hele leven zo onvoorspelbaar is geweest, komt er niet meer zo gemakkelijk iets recht uit je hart.'

U heeft een vrouw en een vriendin, geloof ik. Het is niet helemaal duidelijk.

'Wettelijk gezien heb ik een echtgenote, in China. Maar we zijn gewoon vrienden, geen man en vrouw. Ik heb een vriendin, die nu hier in Berlijn woont. Het zoontje is van mijn vriendin.'

Heeft uw vriendin weleens gezegd: 'Stop met het verzet tegen de staat. Ik kan hier niet meer tegen.'

'Iedereen zegt: stop, we maken ons zo'n zorgen. Calm down. Ook mijn 83-jarige moeder zegt het, na alles wat ze heeft meegemaakt met mijn vader. Maar ze steunt me fanatiek. Al mijn vrienden doen dat.'

In 2009 raakte u in gevecht met de politie. Als gevolg daarvan liep u vermoedelijk een hersenbloeding op, bleek naderhand in het ziekenhuis.

'Ze sloegen me op mijn hoofd, ja. Het was eigenlijk niks bijzonders. Ik hoorde later dat een bokser honderd keer in zijn carrière zo'n klap krijgt.'

Alleen bent u geen bokser.

'Ik ben zwak. Later moest ik met spoed worden geopereerd: ik was bijna dood.'

Heeft u nog steeds last van uw hersenbeschadiging?

'Niet zo veel. Ik heb geluk gehad. Mijn geheugen is niet zo best meer, maar ik kan nog steeds goed communiceren.'

Wat ik nooit goed begrepen heb: u was een van de medeontwerpers van het Vogelnest, het Chinese Olympisch stadion. Terwijl De Spelen juist bij uitstek propaganda voor de staat waren.

'Ik heb me dat in het begin niet goed gerealiseerd. Ik zag het stadion gewoon als een belangrijk symbolisch instrument, om China open te stellen voor westerse waarden. En ik hou van architectuur. Pas later besefte ik dat ze het zouden gebruiken voor hun sterke propaganda.'

U wist dat het een Olympisch Stadion was.

'Het ging om sport.'

Sport is politiek.

'Well... Dat kwam toen niet zo bij me op. Ongeveer een jaar voor de opening besefte ik dat. Vanaf dat moment heb ik me van de Spelen gedistantieerd. Ik moest niets hebben van die ceremonies. Het sloeg nergens op.'

_{(Tekst gaat door onder de foto)}

Kunt u China eigenlijk wel missen?

'Mijn jaren in China stonden altijd in het teken van bevragen, debatteren, vechten. Dat deel mis ik niet. Hier voel ik me kalm, relaxed, op mijn gemak. Het voelt net zoals toen ik was afgezwaaid uit het leger. Maar met winst komt ook altijd verlies. China heeft een heel eigen cultuur, die ver afstaat van het Westen.'

In uw huis in Peking liepen iets van dertig katten rond. Die heeft u moeten achterlaten.

'We hadden er veertig. Hier hebben we er ook alweer twee. Ik mis mijn Chinese katten; ze hoorden bij de familie. Maar ze zien me waarschijnlijk aan voor Mozes: soms verschijn ik, soms verdwijn ik. Een van de katten zat er altijd bij, tijdens interviews. Leilei heeft naar honderden interviews geluisterd. Een geweldige kat. Hij houdt van mensengesprekken, van stemmen.'

_{(Tekst gaat door onder de foto)}

Wat is er zo speciaal aan katten?

Warmte in zijn stem: 'Ze zijn erg mysterieus. Katten zijn onafhankelijk. Maar ze zijn ook dankbaar, op hun eigen slimme manier. Ze kunnen goed voor zichzelf zorgen; je hoeft ze alleen te eten te geven.'

U houdt ervan dat ze hun eigen gang gaan.

'Ja.'

Wat zegt uw liefde voor katten over u?

'Geen idee. Ik koester ook niet zozeer liefde voor katten. Het is meer dat het mooi is te zien hoezeer ze deel uitmaken van je bestaan. Een hoop dingen in het leven zijn onduidelijk. We laten het gewoon maar gebeuren.'

Wat is de belangrijkste les die u uw zoontje wilt meegeven?

'Bovenal: dat hij niet zo moet worden als ik. Dat hij ook niet zo hoeft te worden als ik. Hij kan vrijer zijn.'

Ai Weiwei begint aarzelender, stroever te praten, met langere tussenpozen. Hij oogt bleker dan in het begin. De opnameapparaatjes gaan uit. De kunstenaar overhandigt hoffelijk jas en sjaal. 'Ik ben moe, zo moe', zegt hij ineens.

Nog steeds het gevolg van die klap op uw hoofd?

'Nee, ik ben oud, heel oud.'

Kom op: u bent pas achterin de vijftig.

Glimlach: 'Mijn leven heeft te lang geduurd.'