Hoe ziet het gemiddelde televisiepersonage eruit?

Neem het gezicht van een blonde, witte man in gedachten, eind 30, een type als Thijs Römer. Stelt u zich voor dat hij op een politiebureau aan het werk is. Hij valt op vrouwen en woont in de Randstad. Heeft u hem helder voor de geest? U denkt nu aan het meest voorkomende personage in Nederlandse dramaseries.

Hoe wordt de Nederlandse bevolking weerspiegeld op televisie? Regelmatig wordt geturfd hoe het ervoor staat met de diversiteit van gasten in actualiteitenprogramma's en talkshows. Even vaak wordt er gediscussieerd over de vraag in hoeverre we 'de gewone man' zien op tv. Op de nieuwjaarsreceptie in 2016 meldde de NPO nog dat diversiteit zwaarder gaat meewegen in de keuze voor nieuwe programma's.

Toen Trump in november onverwacht tot president van de Verenigde Staten was gekozen, vroeg NPO-bestuurder Shula Rijxman zich in een reactie af of mainstreammedia 'het geluid van alle Nederlanders voldoende laten horen, of alleen dat van de hoogopgeleide, kosmopolitische Nederlander'. De media moesten leren van Trumps onvoorziene populariteit, vond ze, vooral de publieke omroep.

Dit gesprek over diversiteit heeft zelden betrekking op dramaseries op de Nederlandse televisie. Wie naar Amerikaanse tv-series kijkt, kan de indruk krijgen dat iedere Amerikaan een narcist is die in Los Angeles of New York woont en in de creatieve sector werkt. Welk beeld van Nederland zou een buitenstaander krijgen als hij de series hier zou zien?

De Volkskrant bestudeerde de vijftig (lineair) best bekeken Nederlandse dramaseries van de afgelopen vijf jaar (van begin 2012 tot eind 2016). Van elke serie selecteerden we de vijf hoofdrollen: waar wonen ze, wat voor werk doen ze, hoe zien ze eruit, wat is hun geaardheid en welk opleidingsniveau hebben ze? En: door wie worden die personages gespeeld? Is het waar dat je in vrijwel elke Nederlandse serie hetzelfde handjevol acteurs ziet?

Ook vroegen we ons af: wie kijkt er naar die series? Stichting Kijkonderzoek (SKO) leverde de kijkcijfers, gesorteerd naar geslacht, opleidingsniveau en regio. Zou de hypothese kloppen dat mensen graag naar varianten van zichzelf kijken? Of kijken we liever naar een heel ander type, als een ontsnapping uit de eigen wereld?

Niet ieder personage laat zich makkelijk in een hokje plaatsen. Tot welke sociale klasse behoort een topcrimineel, bijvoorbeeld? Om te checken of we de juiste indeling hadden gemaakt, stuurden we de bevindingen naar de desbetreffende scenaristen, die het laatste woord hadden. De meesten reageerden enthousiast. Anderen waren een tikje huiverig.

'Leuk initiatief', zegt Pieter Bart Korthuis, die meeschreef aan Vechtershart en Penoza. 'De conclusie laat zich raden ben ik bang: blank, hoogopgeleid en Randstedelijk zal wel de boventoon voeren.'

'Ik hou niet van labels', zegt Will Koopman, die namens Talpa Fictie onder meer betrokken was bij de productie van de RTL-series Divorce, Centraal Medisch Centrum en Familie Kruys. 'In fictie heb je juist de mogelijkheid voorbij hokjes te denken. Om te laten zien dat het leven niet zwart-wit is.'

In een enkel geval bleef een hokje dan ook open. 'Ik voel me er niet gemakkelijk bij om de personages als 'hetero' of 'homo' te classificeren', zegt een scenarist - deels uit angst spoilers voor volgend seizoen weg te geven.

'Als ik dat lijstje zo zie, voel ik me een enorme diversiteitscrimineel', zegt Frank Ketelaar, schrijver van De Prooi en Overspel. Wellicht ten overvloede: het is niet de bedoeling individuele scenaristen te bekritiseren. Zij zijn bijvoorbeeld weer niet verantwoordelijk voor de casting. Het ging ons om het totale beeld.

Een belangrijke kanttekening: dit onderzoek pretendeert geen wetenschap te zijn. Het is een verkenning. Om conclusies te trekken over Nederlands drama zouden meer series onder de loep moeten worden genomen.

In totaal brachten we 248 personages in kaart (bij twee series was er geen vijfde hoofdrol aan te wijzen). Hoewel de Nederlandse bevolking in werkelijkheid uit net iets meer vrouwen (50,5 procent) dan mannen bestaat, zijn ze in onze data in de minderheid: 119 vrouwelijke rollen tegenover 129 mannelijke. Bijna 94 procent van de personages is hetero, wat min of meer strookt met de Nederlandse populatie: 6 procent van de mannen en 7 procent van de vrouwen noemt zich homo of bi.

De voorkeur voor de stad is inderdaad aanwezig in drama. De overgrote meerderheid van de personages (ruim 70 procent) woont in de Randstad. 19 procent woont in de provincies, waarvan een flink deel in provinciesteden als Leeuwarden (Moordvrouw) of Maastricht (Flikken Maastricht). Slechts een paar series spelen zich af op het platteland, zoals Hollands Hoop en Zwarte Tulp.

Een klein aantal series is gesitueerd in een fictieve locatie (zoals het dorpje Meerdijk in GTST) of in het buitenland (Hoe duur was de suiker?). 'We zouden ons graag meer buiten de Randstad begeven', zegt Ketelaar. 'Maar dat levert weer budgettaire problemen op.' Studio's, apparatuur, cast en crew concentreren zich allemaal rond Amsterdam.

'Ik wil al heel lang een historische serie maken over de Limburgse mijnen', zegt Koopman. 'Maar dat gaat nooit lukken. Het is veel te duur om te draaien op afgelegen plekken.'

Scenaristen én kijkers hebben een voorliefde voor de werkvloer van de politie: 38 van de in totaal 248 personages werken bij de politie, bijvoorbeeld als rechercheur, agent, psycholoog of teamchef. In de kijkcijfertoptien staan drie politieseries: Flikken Maastricht, Moordvrouw en Flikken Rotterdam.

Andere populaire 'blauwe' series: Rechercheur Ria, Noord Zuid, Bureau Raampoort en Smeris. Acteur Thijs Römer zien we terug in twee politierollen. Als rechercheur Evert in Moordvrouw en als agent Steef in Nieuwe Buren, beide van RTL.

Niet gek natuurlijk, die oververtegenwoordiging van de politie in drama. Agenten komen met alle lagen van de maatschappij in aanraking en doen spannend werk. Elke zaak die een agent probeert op te lossen, biedt bovendien een mooie kapstok om een aflevering aan op te hangen; de zoektocht zet de aflevering in beweging en aan het eind is de moordenaar of de dief gevonden.

Huisvrouwen staan met 29 rollen op een veelzeggende tweede plek. In veel series is plaats voor een vrouwelijke rol die zich laat omschrijven als de moeder van de familie, of als steun en toeverlaat van haar man, die belangrijke dingen doet, terwijl zij thuiszit. Ook scholieren en studenten vormen een flinke groep. Zo maak je het sitcomgezin af.

Andere populaire groepen: artsen (11), juristen (11) en criminelen (9). Scenaristen houden van beroepen waar het werk een kwestie van leven of dood is. En ondanks de geringe aandacht voor het platteland zijn er toch 12 boeren te zien.

Ook opvallend: relatief veel hoofdrollen voor mensen die werken in de media, showbizz en cultuur. Zoals schrijvers vaak over schrijvers schrijven, zijn tv-makers bovengemiddeld geïnteresseerd in het entertainmentwereldje. Neem series als Petticoat, Moeder, ik wil bij de revue, Goedenavond, Dames en Heren (over de opkomst van televisie) en Familie Kruys, waarin Linda de Mol een stylist van de sterren speelt.

Zoals verwacht, kijken we in series overwegend naar witte mensen. 92 Procent van de onderzochte personages is wit, terwijl van alle Nederlanders 12,5 procent van niet-westerse komaf is. Ook van de autochtone Nederlanders is lang niet iedereen wit. De etnische diversiteit laat dus te wensen over in dramaseries. Vooral in de politieseries is vaak ruimte voor één niet-witte hoofdrol: zoals Sergio IJssel in Flikken Maastricht, Achmed Akkabi in Moordvrouw en Eric van Sauers in Bureau Raampoort.

Een wrange vaststelling hierbij is dat de series met een meer diverse cast, zoals het kickboksdrama Vechtershart of de serie A'dam- E.V.A, buiten de kijkcijfertopvijftig vallen - waarmee natuurlijk nog geen causaal verband is aangetoond.

'Het blijkt toch elke keer weer lastig in drama een afspiegeling van de maatschappij te zien', zegt Karin van der Meer, die scripts schreef voor Penoza, Nieuwe buren en Als de dijken breken. 'Dat heeft ook te maken met het aanbod bij castingbureaus. Om een voorbeeld te noemen: als je een Marokkaans karakter in een serie schrijft, moet je dikwijls een heel Marokkaans gezin daaromheen bouwen. Dat is vaak niet te vinden.'

Het gebrek aan diversiteit hangt bovendien samen met de achtergrond van scenaristen zelf, die bijna allemaal wit zijn. Voor de serie Shouf Shouf! werd tevergeefs gezocht naar een Marokkaanse schrijver, zegt scenarioschrijver Luuk van Bemmelen. 'Uiteindelijk zaten we met vier witte Amsterdam-Zuidjongens aan de schrijftafel.'

Omroepen zijn vaak bang een te klein publiek aan te spreken, denkt Van Bemmelen. 'Dat geldt vooral voor commerciële zenders, maar ook voor de NPO. Ze willen graag meer diversiteit, maar koersen ook op kijkcijfers.'

Dan de acteurs. Loes Luca is de enige acteur die vier rollen vertolkt, waarvan twee maal hetzelfde personage in verschillende series ('t Schaep in Mokum en 't Schaep Ahoy). Zes acteurs spelen in drie van de vijftig populairste series een hoofdrol: Daan Schuurmans, Anna Drijver, Noortje Herlaar, Anniek Pheifer en Ricky Koole. 28 acteurs spelen twee rollen. De overige 169 personages worden onder evenveel acteurs verdeeld.

Zo bekeken valt het wel mee met de concentratie van acteurs: 248 personages worden door 205 mensen vertolkt. Populaire en veelgeprezen acteurs als Barry Atsma en Pierre Bokma bezetten in deze topvijftig respectievelijk één en twee rollen.

De stelling dat we graag naar onze evenbeelden kijken, wordt deels bevestigd. Zo heeft Flikken Maastricht een gemiddelde kijkdichtheid van 16 procent in het zuiden, tegenover 13 procent landelijk. Flikken Rotterdam trekt juist weer meer kijkers in de Randstad dan in de provincie. Dokter Deen, dat zich afspeelt op Vlieland, wordt beduidend meer bekeken in het Noorden dan in de grote steden: 14,6 procent kijkdichtheid tegenover 10,6. De cijfers van 't Schaep in Mokum pieken dan weer licht in de steden, ten opzichte van het landelijke gemiddelde.

Maar de theorie gaat zeker niet altijd op. Mensen met een wetenschappelijke opleiding kijken het liefst naar Als de dijken breken, een mozaïekserie met veel verschillende rollen: van de laagopgeleide Robert en Marion, tot de minister-president en zijn vrouw, gespeeld door Gijs Scholten van Aschat en Janni Goslinga. Ook kijken hogeropgeleiden graag naar de koninklijke familie in Beatrix, Oranje onder vuur, naar een onderzoeksjournalist in De zaak Menten en naar bankiers in De Prooi - voorkeuren die tamelijk logisch lijken.

Mensen die alleen basisonderwijs hebben genoten kijken naar de nostalgische series Moeder, ik wil bij de revue (met een kijkdichtheid van 36,7 procent) en 't Schaep in Mokum (28,4 procent), twee series waarin haast alle personages laagopgeleid zijn. Ook populair bij laagopgeleide kijkers: Dokter Deen, Iedereen is gek op Jack (een remake door Linda de Mol van Everybody loves Raymond ), GTST, Dokter Tinus en De man met de hamer (waarin Jeroen en Martijn Krabbé een vader en zoon met een moeizame relatie spelen).

Over het verschil tussen mannen en vrouwen kunnen we kort zijn: bijna alle dramaseries worden meer door vrouwen dan door mannen bekeken. Eenzelfde mechanisme zie je op de boekenmarkt: mannen houden van waargebeurd, vrouwen geven de voorkeur aan fictie. Overigens kijken vrouwen sowieso meer televisie dan mannen, op een aantal onderwerpen en genres na: sport, wetenschap, auto's, natuur, cabaret en satire.

Mannen kijken op tv wél vaker dan vrouwen naar gefictionaliseerde bierbrouwers (Freddy, leven in de brouwerij), vastgoedmannen (De ontmaskering van de vastgoedfraude) en voetballers (Johan) - niet toevallig series die alledrie zijn gebaseerd op waargebeurde verhalen.