Hoe soeverein mag het nieuwe Polen zijn?

Blauwbekkend van de vrieskou staan Stefan Zapora en Pawel Oplustil in een grijs Straatsburg te demonstreren buiten het Europees Parlement. Met tientallen andere Polen zijn de arts en de makelaar de avond daarvoor in diverse Poolse steden in bussen gestapt om na een nachtelijke rit van zestien uur hier hun conservatieve regering te komen verdedigen. Er zijn veel rood-witte vlaggen. Mannen in traditionele kledij dragen hoge hoeden met grote witte veren. Normaal zie je dat alleen nog bij volksdansen, nu is het een uiting van volksverzet.

Verzet tegen de Europese Unie. Want Brussel wil Polen op de vingers tikken. Een aantal wetten van de nieuwe regering valt slecht in Brussel. En de kritiek en bemoeienis vallen weer slecht in Warschau. Het is niet voor het eerst in de geschiedenis dat Europa botst met een lidstaat. Maar het is wel voor het eerst dat een strafprocedure in gang is gezet tegen een lidstaat omdat het de 'Europese' democratische waarden zou ondermijnen. En dat in een tijd van groeiende euroscepsis.

Veel Europarlementariërs maken zich zorgen over Polen. Een christen-democraat zegt te vrezen dat in Polen een eerste stap is gezet naar een autoritair bewind. De 67-jarige Zapora wijst dit verongelijkt van de hand. 'We hadden na de Grieken de oudste democratie in Europa.' Hij laakt de Europese bemoeizucht. 'Dat is onderdrukking, natuurlijk.'

Eind van de middag verschijnt in het parlement een Silezische mijnwerkersdochter. Het is de Poolse premier Beata Szydlo. In zekere zin is het een historische gebeurtenis. Zoals ooit Luther zich op de rijksdag van Worms moest verantwoorden tegenover de keizer en de kerk van Rome, zo is het nu voor het eerst dat een regeringsleider van een lidstaat van de Europese Unie zich moet verweren tegen de verdenking de democratie te willen vernietigen.

Szydlo zit in het midden van het halfrond, op de publieke tribune zitten haar landgenoten, tegenover haar tal van kritische vragenstellers. Met een mengeling van vasthoudendheid en gelatenheid ondergaat de 52-jarige premier 'het verhoor'. Sommige uitspraken doen haar pijn, zegt ze. 'Ik ervaar het als onrechtvaardig dat Polen wordt onderworpen aan dit experiment.'

Het verhaal van Polen als Europees verdachte begint eind vorig jaar. De rechts-nationalistische Partij voor Recht en Gerechtigheid (PiS) van Jaroslaw Kaczynski wint een absolute meerderheid bij de parlementsverkiezingen, nadat ze in de lente al het presidentschap had veroverd. De nieuwe regering introduceert snel een aantal wetten over het Constitutionele Hof en de publieke omroep. In Brussel reageert de Europese Commissie argwanend. Is het de bedoeling deze instellingen onder controle te brengen? Zijn de rechtsstaat en het democratisch pluralisme in gevaar?

Waardengemeenschap

Na een onbevredigende briefwisseling besluit verantwoordelijk commissaris Frans Timmermans deze maand een procedure te beginnen die tot sancties zou kunnen leiden. Eerst komt er een onderzoek en een dialoog. Als de Europese Commissie daarna concludeert dat er sprake is van een 'systematische' bedreiging van de rechtsstaat en de Poolse regering weigert daar iets aan te doen, kan de Commissie de lidstaten voorstellen over te gaan tot sancties op grond van Artikel 7 van het EU-verdrag. Polen zou zijn stemrecht kunnen worden ontnomen, wat feitelijk neerkomt op uitzetting uit de unie.

De strafprocedure - het zogenaamde Rechtsstaat Mechanisme - is piepjong. Ze dateert van maart 2014. Timmermans was destijds voor Nederland een van de drijvende krachten. Het idee is dat de EU meer is dan munt en markt, zij is ook een democratische waardengemeenschap. Regeringen van lidstaten mogen zich niet schuldig maken aan machtsmisbruik, willekeur, het ondermijnen van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en het bedreigen van de persvrijheid.

Stuk voor stuk vereisten waaraan lidstaten bij toetreding tot de EU moeten voldoen. Het nieuwe van het mechanisme is dat hun democratische geloofsbrieven voortaan ook tussentijds kunnen worden gecontroleerd. Net als begrotingstekorten zullen democratische tekorten niet worden geaccepteerd, is het plan.

^{Tekst loopt door onder de afbeelding.}

Het grote, trotse Polen is de eerste die de democratische maat wordt genomen. Timmermans doet dinsdag in het parlement zijn best om de pijn te verzachten. De procedure is slechts een begin van een onpartijdig onderzoek en leidt niet automatisch tot straf. Het streven is om snel tot een oplossing te komen en erger te voorkomen. Hij zegt een constructief gesprek te willen, geen confrontatie.

De commissaris weet hoe gevoelig de door hem begonnen procedure ligt. Ze raakt de open zenuw van het Europese eenwordingsproject: de nationale soevereiniteit. Premier Szydlo verwijst er herhaaldelijk naar. De discussie over de Poolse opperrechters en staatsmedia moet in het Poolse parlement gevoerd worden, vindt ze. Ze gebruikt niet, zoals de demonstranten, het woord onderdrukking. Maar ze is duidelijk: de EU moet zich niet mengen in binnenlandse aangelegenheden.

Het is een bekend spanningsveld in de EU, het eeuwige touwtrekken tussen Brussel en de lidstaten over waar het zwaartepunt van de macht in de unie moet liggen. Wat Timmermans doet is eigenlijk anticyclisch. De tijdgeest staat op dit moment in het teken van de euroscepsis. Minder macht voor de Brussel in plaats van meer. Eurosceptici willen geen EU die als een strenge bovenmeester stoute lidstaten de klas uitstuurt.

Maar dat laatste krijg je ervan, kan Timmermans zeggen, als iemand zich niet aan de regels houdt. Europa staat voor democratische waarden, elke lidstaat heeft daarvoor in alle vrijheid getekend. Als objectief vastgesteld wordt dat een lid iets doet wat daarmee op gespannen voet staat, moet het dat corrigeren op straffe van verlies van het stemrecht. Timmermans heeft de logica aan zijn kant, maar tegenover de kracht van argumenten staat de kracht van sentimenten.

Nationale soevereiniteit

De EU legt vaker straffen op. Bedrijven die de kartelafspraken schenden, krijgen zware boetes. Nederland paste zijn beleid voor het uitrijden van mest aan onder druk van een door het Europese Hof van Justitie opgelegde dwangsom. Dat doet zeer, maar het pijnlijkst is het gevoel bij een lidstaat dat er aan de nationale soevereiniteit wordt getornd.

In 2000 schudde de unie op haar grondvesten toen de EU-landen besloten tot een boycot van bilaterale contacten met mede-lidstaat Oostenrijk. Dat was nadat de extreemrechtse FPÖ van Jörg Haider opgenomen werd in de regering. Na een jaar werd de straf opgeheven, nadat de coalitie alleen maar in populariteit was gestegen.

De Europese Commissie probeert nu het geschil met Warschau te deëscaleren door het te depolitiseren. Het is volgens haar eigenlijk techniek: als regels zijn geschonden, moet die schending ongedaan worden gemaakt. Punt. Szydlo bestrijdt dat de discussie over het Constitutionele Hof een puur juridische kwestie is. De vorige regering had in de aanloop naar de verkiezingen nog snel nieuwe rechters benoemd, tegen de wet in. De nieuwe regering heeft dat ongedaan gemaakt met de nieuwe meerderheid in het parlement. Dat is een intern-politieke kwestie die in Polen zelf moet worden uitgevochten, zegt Szydlo. Ze maakt zo van techniek weer politiek.

Dat wordt het gevecht de komende maanden. De Europese Commissie heeft het volste recht een eventuele overtreding van de rechtsstaatbeginselen te onderzoeken, maar loopt het risico terecht te komen in een politiek mijnenveld vol explosieve nationale gevoelens en frustraties. Nu al wordt in Warschau de vraag gesteld waarom Brussel niet reageerde toen de vorige regering van het centrumrechtse Burgerplatform in het zicht van een verwachte verkiezingsnederlaag het Hof vulde met eigen mensen.

Lesje in democratie

Europarlementariërs als de liberaal Guy Verhofstadt maken het er niet beter op als hij in het debat met Szydlo een scheidslijn trekt tussen haar en het Poolse volk. Ik ken het Poolse volk, zegt hij, het accepteert nooit dat de democratie weer wordt opgegeven. Hij ontzegt daarmee min of meer de nieuwe PiS-regering haar legitimiteit, terwijl zij net van datzelfde Poolse volk een absolute meerderheid heeft gekregen. De Belg kan zo te zien ook wel een les in democratie gebruiken.

Hoe gaat het verhaal aflopen? Om tot straf te komen op grond van artikel 7 is unanimiteit nodig in de Europese Raad, gevormd door de lidstaten. Hongarije heeft al gezegd het vetorecht te zullen gebruiken. De president van de Raad is Donald Tusk. Een Pool en tot 2014 in zijn land premier in een regering van het Burgerplatform. Hij heeft gezegd 'niet erg enthousiast' te zijn over de procedure. Er gaapt dus nog een brede kloof tussen de nu begonnen dialoog en mogelijke excommunicatie.

Maar afgezien van de vraag of Polen op de strafbank belandt, gaat het geschil ook om de diepere vraag wat voor Europa we willen. Er is de stroming die meent dat de EU niet alleen een motor van economische vooruitgang is. Zij is ook een waardengemeenschap, die behalve voordelen ook verplichtingen met zich meebrengt. Als dat nodig is moet zij van bovenaf straffen kunnen opleggen. Sophie in 't Veld, Europarlementariër voor D66, vindt dat alle lidstaten jaarlijks onderworpen moeten worden aan een 'grondrechten-APK'.

Daartegenover staan zij die vrezen voor een Europees keurslijf. De historicus Adam Zamoyski, telg uit een oud Pools adellijk geslacht, waarschuwt in een pas verschenen boek van het Nexus-instituut, tegen een verregaande drang tot standaardisatie in een unie van 28 lidstaten met 500 miljoen inwoners. 'Hun culturele achtergrond, de maatschappij waarin ze leven en het voedsel dat ze eten komen voort uit de gewoonten en gebruiken, de rituelen en taboes die eeuwenlang van generatie op generatie zijn overgedragen.' Dat laat zich niet zomaar uitvlakken. ''Europeesheid' kan alleen van onderaf ontstaan', aldus Zamoyski.

De hoeders van de Europese waarden zeggen dat zij alleen maar willen dat afspraken worden nagekomen. Dat hoort er net zo goed bij als de ruim 200 miljard euro die Polen kreeg van de EU om te moderniseren. Wel het geld incasseren en verder niet luisteren, dat kan niet, wordt gezegd in Brussel. Op zijn beurt fulmineert de Poolse minister van Buitenlandse Zaken tegen pogingen iedereen 'één kant' op te willen duwen, met voorbijgaan aan traditionele Poolse waarden. Hij weet zich gesteund door geestverwante buurlanden en zo duikt er weer een oude bekende op: de scheidslijn tussen Oost en West, die Europa dacht in 1989 te hebben opgeheven. De actie tegen Polen is inderdaad een experiment.

_{Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.}