Hoe seksistisch zijn James Bond-films?

Of je Honor Blackman geen 'Bondmeisje' wilt noemen. De inmiddels 90-jarige actrice werd wereldberoemd als Bond-liefje Pussy Galore in de film Goldfinger (1964), maar ze heeft moeite met dat etiket. 'We zijn vrouwen en actrices!', schreef ze deze week in een gastcolumn in tabloid The Mirror.

Ze is niet de enige die problemen heeft met de titel 'Bondmeisje'. Een van Bonds veroveringen in Spectre, Monica Bellucci (in de publiciteitscampagne 'het oudste Bondmeisje ooit!') hoort liever 'Bond-vrouw'. Naomie Harris, geïntroduceerd in Skyfall, stelde onlangs de lezeressen van glossy Cosmopolitan gerust: je kunt best een Bondmeisje en feministe tegelijk zijn.

De term - bedoeld voor alle knappe vrouwen met wie Bond te maken krijgt tijdens zijn spionage-avonturen - voelt blijkbaar betuttelend. Bij het woord Bond-meisje denk je aan een onhandig, schaars gekleed poppetje dat door James Bond gered moet worden. Dat als een blok voor hem valt en zich nog amper kan beheersen in de nabijheid van deze seksgod. De Britse feministe en schrijfster Fay Weldon stelde ooit dat Bondmeisjes de belichaming zijn van een mannelijke fantasie. 'Met de films proberen mannen de vrouw op hun plek te houden zodat zij hun overhemden blijft strijken.'

Feministisch icoon

En toch kun je de Bondgirl even makkelijk zien als een feministisch icoon. Niet dat de films zelf feministische pamfletten zijn. Integendeel. Voor de eerste films werden vrouwelijke personages toegevoegd aan de verhalen van Ian Fleming, enkel en alleen om een zo groot mogelijk aantal bedpartners voor Bond te creëren. De actrices werden schaamteloos gecast op uiterlijk en borstomvang: Ursula Andress (Honey Rider in Dr. No, 1962), vaak verkozen tot favoriet Bondmeisje, werd gecast op basis van een foto van haar in een nat T-shirt.

De dames kregen naar seks knipogende, foute namen waarover puberjongens nerveus konden giechelen, zoals Pussy Galore (Goldfinger, 1964) Plenty O'Toole (Diamonds Are Forever, 1971), Holly Goodhead (Moonraker, 1979), Octopussy (Octopussy, 1983), Xenia Onatopp (Goldeneye, 1995). In de film worden ze regelmatig geïntroduceerd via een close-up van borsten of benen. Hun kleding is strak en schaars.

Er zijn vrouwen die niet eens een functie in het verhaal hebben, die alleen bedoeld kunnen zijn als een traktatie voor de kijker, zoals de buikdanseres en de twee zigeunervrouwen die in From Russia With Love (1963) met bijzonder weinig kleren aan worstelen om een man.

Intrigerende personages

Maar wie de belangrijke vrouwelijke rollen beter bekijkt, houdt een flink aantal intrigerende personages over. Bondmeisjes werken samen met Bond in diplomatieke schaakspelletjes, of heulen met de vijand, of wisselen halverwege van kamp. Ze zijn marinebioloog, piloot, geheim agent, computerprogrammeur bij een ruimtevaartprogramma, kampioen schermen, astronaut of accountant bij de inlichtingendienst MI6. Bond ontmoet ze terwijl ze zelfverzekerd de mannen van tafel spelen in een casino of rondscheuren in sportwagens.

De Amerikaanse schrijfster Deborah Lipp zag haar eerste Bond-films begin jaren zeventig. Voor haar was het in de vormende jaren van de prepuberteit een eyeopener, deze oneindig diverse reeks van onafhankelijke vrouwen. 'In de Bondfilms waren vrouwen sterk, assertief en opwindend, terwijl de single vrouwen op televisie altijd maagd waren en bedeesd', zegt ze in haar video-essay Growing Up a Bond Girl. Feminisme, zo stelt ze, is niet alleen het verwerpen van seksisme, het is ook meisjes verschillende mogelijkheden laten zien. De Bondmeisjes zijn personages die nog steeds zeldzaam zijn.

Wat seks betreft zijn Bonds bedpartners bovendien niet zo weerloos als doorgaans wordt verondersteld. Ze moeten zich vaak staande houden in een door mannen gedomineerde wereld en zijn gewend hun seksualiteit daar schaamteloos bij te gebruiken: Bond is vaker bespeeld met een naïeve meisjes-pose dan hij denkt. Zijn openingszinnen werken alleen als zij flirterig tegenwicht bieden; door Pussy Rider bijvoorbeeld wordt hij steeds afgekat.

En als ze in bed belanden, gebeurt dat vaak op initiatief van háár: omdat haar echtgenoot haar verveelt, of omdat ze gewoon zin heeft in 007, gaat ze halfnaakt in zijn bed liggen of schrijft ze haar kamernummer met lipstick op zijn dijbeen (On Her Majesty's Secret Service, 1969). Er is maar één iemand die nooit weerstand kan bieden en dat is Bond zelf - een aantrekkelijke vrouw móét hij bezitten.

Bondfilms en de opkomst van feminisme

Zo zijn het niet de vrouwen die de films seksistisch maken, maar Bond zelf. In GoldenEye wordt hij door zijn vrouwelijke chef (Judi Dench) accuraat beschreven als een 'seksistisch, vrouwenhatend fossiel'. Een man met wanhopig slechte openingszinnen, die vrouwen op de billen slaat en wegstuurt met de woorden 'mannenpraat'. Die ze achterlaat in bed om naar een ander land te vliegen. En kwalijker: in de vroegste films manipuleerde Bond dames met tegenzin nog wel eens het bed in - met chantage of een hardhandige aanpak.

Met dat soort misbruik komt Bond tegenwoordig niet meer weg. In Shaken & Stirred. The Feminism of James Bond worden de Bondfilms onderzocht in relatie met de opkomst van het feminisme. Het mooie is dat je aan de serie kunt aflezen hoe de mannelijke filmmakers in ruim vijftig jaar anders zijn gaan kijken naar sterke vrouwen.

In de eerste films uit de jaren zestig moesten die vooral nog hun plaats kennen. En waar in de Roger Moore-periode nog gesmeten werd met inwisselbare vrouwelijke personages, kreeg Pierce Brosnan in de jaren negentig een vrouwelijke chef (gespeeld door Judi Dench) en had zijn GoldenEye-sidekick Natalia Simonova een uur lang een eigen verhaallijn, waarin zij in Siberië het vege lijf moest redden uit een ontploffend gebouw.

Diep ingebakken seksisme

In Tomorrow Never Dies (1997) heeft Bond een actieheldin als tegenspeelster die nauwelijks voor hem onderdoet. Het is wel vaker zo dat vrouwen Bond op het nippertje voor een wisse dood behoeden, maar hier spelen ze ook een cruciale rol bij het redden van de wereld. Zo kregen de Bond-meisjes een steeds gelijkwaardiger positie.

Ja, het blijven het vrouwen die in dienst staan van een ander - maar dat kun je ook van Bond zeggen. En inderdaad, uiteindelijk belanden ze allemaal bij hem tussen de lakens, of ze sneuvelen - of allebei.

Volgens de anti-Bondmeisjeslobby is dat het bewijs dat er in het universum van Bond uiteindelijk geen ruimte is voor sterke, onafhankelijke vrouwen. Met seks worden de vrouwen op hun plaats gezet. Als het meisje een bedreiging vormt omdat ze niet wil, of omdat Bond gevoelens voor haar krijgt, wordt ze door de filmmakers uit de weg geruimd.

Maar die kunnen ook niet anders. Dit is immers de franchise van de eeuwige vrijgezel met een diep ingebakken seksisme. Hoe sterker de vrouw tegenover hem, hoe spannender het is, maar Bond moet uiteindelijk overwinnen. Je kunt niet klagen dat hij nooit zijn gelijke vindt: dat is hetzelfde als mopperen dat de slechteriken het steeds van hem verliezen.

Bondgirl-evolutie

Honey Rider (Ursula Andress) in Dr. No, 1962
Marinebioloog en autodidact. Maakte zo veel indruk in haar bikini dat deze op een veiling 50 duizend euro opbracht. Archetype hulpeloos Bondmeisje, aldus filmwetenschapper Robert A Caplen (Shaken & Stirred).

Pussy Galore (Honor Blackman) in Goldfinger, 1964
Zegt 'immuun' te zijn voor Bonds charmes, neemt hem gevangen met behulp van judo. Runt Pussy Galore's Flying Circus, een groep vrouwelijke stuntpiloten die een cruciale rol spelen. Bond overmeestert haar uiteindelijk in een scène die neigt naar misbruik.

Fiona Volpe (Luciana Paluzzi) in Thunderball, 1965
Femme fatale en de eerste vrouw die seks had met Bond maar hem daarna nog steeds wilde omleggen. Daarmee groeide Fiona uit tot het archetype vrouwelijke Bond-boef.

Teresa di Vincenzo (Diana Rigg) in On Her Majesty's Secret Service, 1969
Getroebleerde partygirl die volgens haar vader een man nodig heeft om haar te domineren, die genoeg met haar vrijt om haar van hem te laten houden. Bond vindt haar zo leuk dat hij met haar trouwt.

Xenia Onatopp (Famke Janssen) in GoldenEye, 1995
Onvergetelijke, oversekste moordenares die mannen laat sterven tussen haar dijen, en daarmee een veelzeggende vrouwelijke Bond-boef.

Vesper Lynd (Eva Green) in Casino Royale, (2006)
Scherpe, slimme accountant en, niet onbelangrijk, de vrouw die Bonds hart breekt.