Hoe muziek demente ouderen doet opleven

'Hoe oud ik ben? Dat vraag je toch niet aan een dame. En ik weet het toch niet meer. Wilt u een kopje koffie?'

Mevrouw Verwij glimlacht en tikt dan weer ritmisch op de koffietafel. Ze zingt uit volle borst mee met de gouwe ouwe uit de muziekspeler: 'De ooievaar kwam aangevlogen / M'n moeder keek angstig omhoog / Ze was bezig koppies te drogen / Toen ie bij ons binnenvloog.'

Het lied, van Jordaanprinses Zwarte Riek, is één van de ruim drieduizend nummers in de collectie van Radio Remember. Dit online-radiostation voor mensen met dementie is sinds kort landelijk te beluisteren, voor 120 euro abonnementskosten per jaar. In Woonzorgcentrum WZH Oosterheem in Zoetermeer, waar mevrouw Verwij met zes man een woonkamer deelt, hebben de muziekspelers zelfs de vormgeving van een antieke radio - alles om de sfeer van toen terug te brengen.

Een goed muziekconcept

Een gevarieerd muziekaanbod speciaal voor de doelgroep is volgens locatiemanager Gharty Filemon geen vanzelfsprekendheid in de ouderenzorg. 'Dan staat bijvoorbeeld de hele dag dezelfde cd op. Of klinkt er soms Radio 538. Jammer, want met een goed muziekconcept kun je veel bereiken bij ouderen met dementie.'

Twintig woonkamers in de regio Haaglanden - van WoonZorgcentra Haaglanden en Florence - fungeerden de afgelopen jaren als proeftuin voor Radio Remember. 's Ochtends klinken klassieke pianomuziek en kalme symfonieën, 's middags mag het wat ruiger met pop, Dixieland en meezingers, om 's avonds weer af te bouwen. De muziek was populair in de periode 1944-1963, toen de meeste bewoners een jaar of twintig waren.

Een magische leeftijdsperiode, zegt Frans Hoogeveen, lector Psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool. 'Onze hersenen slaan herinneringen het best op als ze gepaard gaan met sterke emoties, en die hebben we veel in onze jeugd. Bovendien luisteren we die muziek later vaak terug. Die herhaling maakt het geheugenspoor in het brein nog dieper.'

Hoogeveen liet zijn studenten vier maanden lang interviews houden met bewoners, verzorgers en familieleden over hun ervaringen met Radio Remember. Ook vonden er gedragsobservaties plaats; vijf minuten voor de radio aanging, tijdens twee opeenvolgende muziekstukken en vijf minuten na afloop van de muziek. 56 procent van de bewoners reageerde positief op Radio Remember, 17 procent vond het niks, de rest (27 procent) zei niets te hebben gehoord of gaf geen antwoord op de vraag. Bij de verzorgers zag een grote meerderheid (77 procent) zingende, neuriënde en meebewegende bewoners zodra de radiozender aan stond. Collega's van andere afdelingen vroegen al snel: 'Hoe kom je aan die radio? Mag ik er ook een?'

Liefde en romantiek

Anekdotisch bewijs over de sterke effecten van muziek bij dementie zijn er genoeg. In de documentaire Alive Inside is te zien hoe de oude Henry de hele dag zwijgend en bewegingloos in zijn stoel zit. Antwoord geven op vragen doet hij niet meer. Totdat iemand hem een koptelefoon op zet met de Amerikaanse jazz zanger Cab Calloway. Opeens begint Henry te neuriën en te zingen en kan hij zelfs praten over wat de muziek met hem doet. 'Het geeft me een gevoel van liefde, van romantiek.'

Maar wetenschappelijk bewijs dat muziektherapie werkt is een ander verhaal. Een dubbelblind onderzoek - waarbij zowel de wetenschappers als de proefpersonen niet weten wie de behandeling krijgt - is onmogelijk. Muziek is nu eenmaal geen pil waarbij je de ingrediënten verborgen kunt houden voor de betrokkenen.

Ondanks die bezwaren is Erik Scherder, hoogleraar klinische neuropsychologie aan de Vrije Universiteit en niet betrokken bij Radio Remember, positief over muziektherapie bij dementie. 'Als je de wetenschappelijke studies op een rijtje zet, zie je meestal dat muziek ervoor zorgt dat dementerenden rustiger en vrolijker worden, en dat je beter met hen kunt communiceren. Dat gebeurt ongetwijfeld ook als je hen meeneemt op een vaartocht, maar muziek is natuurlijk wel een makkelijke en goedkope manier om de kwaliteit van leven te verhogen.'

Scherder wijst op recent onderzoek in het wetenschappelijk tijdschrift Brain, waarin gezonde en dementerende proefpersonen naar muziek luisterden in een hersenscanner. Dementie maakt van het brein een gatenkaas, maar de geheugencircuits die betrokken zijn bij het muzikale geheugen bleken het langst intact te blijven.

Geheugen en emoties

Een andere recente studie, gepubliceerd in Scientific Reports, laat zien hoe belangrijk de muziekkeuze is. Proefpersonen luisterden in de hersenscanner naar fragmenten variërend van Beethoven tot de Amerikaanse rapper Eminem. Bij muziek die men goed kende, veranderde de hersenactiviteit in de gehoorschors en de hippocampus. Dat laatste gebied speelt een hoofdrol bij geheugen en emoties.

Scherder: 'Je zou denken dat verschillende muziekstijlen leiden tot verschillende patronen van hersenactiviteit. Maar zo werkt het niet: pas als iemand een liedje hoort dat hij kent, dán zie je pas spectaculaire veranderingen in het brein.'

Voor de muziekkeuze van Radio Remember deed muziektherapeut en radiopresentator Machgiel Bakker uitgebreid archiefonderzoek bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum. Wat werd er in de jaren vijftig en zestig gezongen in kerken en op scholen? Wat was er populair op de radio? Welke deuntjes zongen de ouderen van nu vroeger met hun eigen ouders?

Die muziek zorgt regelmatig voor een golf van herkenning in de zorgcentra. Zo tapt de 94-jarige meneer Ulenberg vrolijk mee op zijn leunstoel bij het horen van de Vlaamse kleinkunstzanger Ivan Heylen. 'Heerlijk', zegt de voormalige baas van een kapperszaak. 'Ik ben weer helemaal thuis.'

Maar even verderop in de woonkamer reageert mevrouw Devids minder blij. 'Ik kom uit Suriname', zegt de voormalig ouderenverzorgster. 'Ik ben meer van de salsa en merengue.'

Een klacht die Annemiek Vink van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten begrijpt. Vink, die promoveerde op de effecten van muziektherapie bij mensen met dementie, noemt Radio Remember 'een mooi initiatief', maar ziet ook beperkingen. 'Verplaats je eens in een gereformeerde oma die bij het religieuze uurtje ook Ave Maria hoort.'

Onderzoek

Ze hoopt dat het radiostation niet ten koste gaat van muziektherapeuten die muziek op maat geven, bijvoorbeeld door met familieleden liedjes uit te kiezen om op iPods te zetten, of door live te spelen met instrumenten erbij. Vooral bij patiënten in een verder gevorderd stadium van dementie is die verfijnde muziekkeuze cruciaal, aldus Vink. 'We'll Meet Again van Vera Lynn zal bij de een positieve associaties oproepen en bij een ander juist verdrietige. Dat moet je eerst goed onderzoeken.'

Manon Bruinsma van de Stichting Music & Memory NL is zo'n muziektherapeut die veel tijd stopt in de individuele muzieksmaak van patiënten.'Dan ontdek ik bijvoorbeeld dat bij een mevrouw vroeger weliswaar standaard jazz klonk in de woonkamer, maar dat zij dat associeert met de muziekkeuze van haar man, met wie ze ongelukkig getrouwd was.'

Als Bruinsma eenmaal weet welke muziek in de smaak valt, laat ze de patiënten ernaar luisteren met iPods. 'Niet met van die oordopjes, maar met een goede koptelefoon die het omgevingsgeluid afschermt.' Radio Remember vindt ze daarop een goede aanvulling, bijvoorbeeld bij groepssessies met andere bewoners.

Bruinsma signaleert dat de opmars van initiatieven als Radio Remember en iPods voor sommige muziektherapeuten als een bedreiging voelt. Zal een directeur van een zorginstelling hen binnenkort vervangen door een abonnement op Radio Remember?

Die angst is onterecht, vindt Bruinsma. 'Sinds ik werk met de iPods krijg ik juist méér aanvragen voor muziektherapie waarbij ik zelf muziek maak. Hoe meer mensen ontdekken wat muziek kan doen bij dementie, hoe groter de vraag naar andere vormen van muziektherapie.'

Vermindering van angst

Ook Frans Hoogeveen van De Haagse Hogeschool denkt dat de verschillende vormen van muziektherapie elkaar versterken. Naast verdere ontwikkeling van Radio Remember - denk aan themakanalen voor Marokkaanse-Nederlanders of voor Friezen - begint de lector psychogeriatrie een onderzoek naar het verminderen van angst door muziek.

Hoogeveen: 'Denk aan bewoners die bang zijn als ze geholpen worden met wassen en aankleden.' Zelf hielp hij ooit bij het geruststellen van een dementerende, maar sterke man die woest om zich heen begon te meppen bij het douchen.

Stressvol voor de man zelf, maar ook voor zijn verzorgers, elke dag weer. Op een dag ontdekten de verzorgers dat de man tijdens een bezoekuur ontspande bij het zien van een baby.

Na wat experimenteren lieten de verzorgers bij de plaatselijke copyshop een afbeelding van een baby printen op een keukenschort. Om precies te zijn: de vrolijke baby die door de lucht zweeft op de filmposter van The World According to Garp.

Hoogeveen: 'Als de verzorger dat schort aantrok, werd de man zo blij dat hij zich zonder protest liet wassen. Na verloop van tijd was het schort nog maar af en toe nodig. Een schoolvoorbeeld van klassieke conditionering, waarbij ik ook kansen zie voor muziek.

'Zet eerst iemands favoriete muziek op voordat je die ene handeling gaat doen waar de bewoner tegenop ziet, misschien dat het dan op den duur soepeler gaat.'