Hoe een fotograaf het beste in de mens naar boven haalt

Wat maakte Ed van der Elsken tot beste straatfotograaf van Nederland? V reconstrueert in een 6-delige serie zijn werkwijze.

'De sierlijke moeder met haar dochtertje zag ik in een Hindoetempel in Nepal', schrijft fotograaf Ed van der Elsken (1925-1990) in zijn fotoboek Eye Love You. Het boek uit 1977, zijn eerste in kleur, is overrompelend in de manier waarop de straatfotograaf de grote thema's van de mensheid in beeld brengt. Bijna alle continenten bereisd, armoede gezien en rijkdom, ontreddering en geluk, genot, bevruchting, geboorte en dood - alle kwesties die het bijbelse boek Prediker benoemt en meer, verbeeldt Van der Elsken met zijn camera. Zijn betrokkenheid verleent het boek profetische waarde.

Ellende op het netvlies

Zoals hij seks en intimiteit open en bloot toont, zo toont hij het lijden en de dood in al zijn soms gruwelijke alledaagsheid. Bijvoorbeeld in de vluchtelingenkampen in Dacca, de hoofdstad van in 1974 en 1975 overstroomd en hongerend Bangladesh, waar de doden per vrachtwagen worden afgevoerd. Vooral kinderen sterven massaal.

De toon van zijn teksten bij die foto's van de stervenden en paupers ontbeert de ironie die Van der Elskens spreek- en schrijftrant doorgaans kenmerkt. Er vallen harde woorden - zwoegen, doodarm, afbeulen, 'we hebben ongeveer de ergste dingen gezien'. Dat wil wat zeggen voor een fotograaf die de uithoeken van continenten heeft opgezocht.

In dezelfde periode betrad Van der Elsken ook de hindoetempel met de moeder en haar dochtertje. Met de ellende nog op het netvlies moet de serene aanblik hem hebben aangegrepen - een emotie die hij ook op de lezer van Eye Love You overbrengt door hun foto te plaatsen kort na een aantal pagina's vol geweld, geharnaste demonstranten, wapentuig, oorlog. De vredige foto leidt de catharsis in waarmee Eye Love You hoopvol besluit.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Kleurexperimenten

Van der Elsken fotografeerde moeder en dochter met twee camera's, zo blijkt uit de reeks dia's van de ontmoeting die ter restauratie zijn opgediept uit het archief van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. De randnummering én goed kijken helpen de choreografie van Van der Elskens bewegingen te reconstrueren. In dit geval blijkt de eerste foto die Van der Elsken maakte meteen ook de beste. Die wordt, aangesneden, afgedrukt in Eye Love You.

Op de tweede en derde foto is de concentratie bij het meisje weg. Ze kijkt onderzoekend naar de onbekende man, hand voor de mond. De derde foto toont hoe beweeglijk ze is. Net als de fotograaf klikt, draait ze haar hoofd weg, maar wat heeft ze haar lichaam en armen in een sierlijke houding. Van der Elsken was van deze foto ook gecharmeerd. Hij deed er, zo blijkt het archief, enkele kleurexperimenten mee. Op nummer vijf zijn zowel de fotograaf als de moeder en dochter enigszins van positie veranderd. Het camerastandpunt is anders - deed Van der Elsken een stap naar voren?

Foto 5 is ongeveer vanuit dezelfde positie genomen als 4, maar met een andere lens (duidelijk te zien aan de trap). Hoofd collecties Martijn van den Broek van het Fotomuseum wijst op de verbaasde blik van het meisje - ze lijkt zich af te vragen wat de fotograaf doet, misschien omdat die van camera wisselt. De compositie en de minder vloeiende houding van het kind maken deze foto minder sterk dan de allereerste. Daarop zijn moeder en dochter ontspannen, gracieus, volmaakt.

Hoe een fotograaf het beste in de mens naar boven haalt.