Dans
‘Het wordt tijd dat de wereld ontdekt hoe belangrijk de Oekraïense balletcultuur is’
Onder leiding van de Russisch-Amerikaanse choreograaf Alexei Ratmansky werken de naar Nederland gevluchte dansers van The United Ukrainian Ballet Company aan hun uitvoering van de balletklassieker Giselle. ‘Het is onvoorstelbaar wat hier met vereende krachten in korte tijd is opgezet.’
Het is even wennen om de hele dag Russisch te horen in de linkervleugel van het voormalig Koninklijk Conservatorium, een groot, grijs gangencomplex op sloopnominatie. In dit deel van het Haagse opvangcentrum voor Oekraïense vluchtelingen huizen sinds eind mei het Dutch Centre for Ukrainian Dancers en The United Ukrainian Ballet Company (TUUBC) onder bevlogen leiding van balletdanseres Igone de Jongh. In juli is de groep eindelijk versterkt met mannelijke balletdansers; na diplomatieke hulp kregen zij toestemming hun vrouwelijke collega’s te volgen. Hoewel de meesten onderling Oekraïens spreken, wordt er nu in de oude balletstudio’s en de theaterzaal toch volop geteld, gecorrigeerd en aangemoedigd – odin, dva, tri – in de taal van de agressor. Een noodzakelijk kwaad.
Deze weken repeteren zeventig dansers van TUUBC aan een complete Giselle (een romantische balletklassieker uit 1841) met de wereldberoemde Russisch-Amerikaanse balletchoreograaf Alexei Ratmansky (1968, Sint-Petersburg). Zijn ouders en vrouw Tatiana zijn Oekraïens, maar toch drukt de gelauwerde choreograaf zich het secuurst uit in het Russisch en Engels – Ratmansky is sinds 2014 ook huischoreograaf van het American Ballet Theatre. Omdat slechts enkelen van de TUUBC-dansers het Engels beheersen, begint Ratmansky in warm Oekraïens, om zich daarna beleefd te verontschuldigen voor zijn switch naar Russisch.
Er is werk aan de winkel, sterfscènes moeten aangescherpt, de romantiek moet vlammen en het verraad van Albrecht richting Giselle moet voelbaar hard aankomen. Ratmansky en zijn vrouw, die beiden onbezoldigd meewerken, schaven aan ieder detail en doen voor welke dynamiek, muzikaliteit en mimische expressie ze uitgedrukt willen zien in de complexe balletvariaties.
‘Natuurlijk is dit nog geen echt balletgezelschap. De oorlog heeft deze dansers noodgedwongen hier bij elkaar gebracht. Het kweken van een groepsgevoel kost tijd’, licht Ratmansky (53) toe, daags na intensieve repetities van beide akten uit het stuk. ‘Sommige dansers zijn gesloten, anderen open. De een leert sneller dan de ander. En ze worstelen op verschillende manieren met dramatische verhalen van het thuisfront. Maar iedereen werkt bikkelhard om een kwalitatief goede voorstelling neer te zetten. Vergis je niet, Oekraïense balletdansers komen uit een krachtige klassieke traditie met beroemde opleidingen en een geroemde techniek.’
Zaterdag 13 augustus is de eerste try-out in Alphen aan den Rijn. Daarna reist Giselle via Heerlen en Zwolle naar Amsterdam om op 23 augustus, daags voor de viering van de Oekraïense Onafhankelijkheidsdag, in Carré in première te gaan. De oorlog duurt dan exact zes maanden. In september presenteert de groep Giselle een week lang in Londen. Ver vooruit plannen is lastig door de onvoorspelbare actualiteit in Oekraïne.
Alexei Ratmansky
De Russisch-Amerikaanse choreograaf Alexei Ratmansky (53) wordt geroemd om zijn herinterpretaties van 19de-eeuwse balletklassiekers. Met zijn vrouw zoekt hij in alle historische bronnen naar eerdere notaties. Hun doel: geen reconstructie maar een verlevendiging van dynamiek, muzikaliteit en expressie. In 2019 gaven ze bij het Bolsjoj nieuwe kleur aan Giselle (Parijs, 1841). Onder Ratmansky’s artistieke leiding (2004-2008) werd het Bolsjoj tweemaal door Londense danscritici uitgeroepen tot beste buitenlandse balletgezelschap.
Ratmansky besloot daags na de Russische invasie op 24 februari met zijn vrouw te vertrekken uit Moskou en alle banden met ‘zijn’ Bolsjoj te verbreken. Hij haalde een streep door zijn Russische opdrachten, zowel bij het Bolsjoj als het Mariinsky Theater in Sint-Petersburg. Daar zou hij dit voorjaar met Tatiana een nieuwe versie maken van The Pharaoh’s Daughter (1862) van Marius Petipa.
‘Hoe moeilijk en emotioneel ook, ik kan mij deze beslissing permitteren met mijn internationale carrière en mijn tweede thuis in New York. Andere kunstenaars in Rusland worden gedwongen te zwijgen. Ik heb mij altijd een kosmopoliet gevoeld. Maar Poetin heeft met zijn oorlog mijn familiaire en artistieke verbondenheid met Oekraïne enorm aangewakkerd. Mijn hart ligt nu daar. Ik durf weinig te voorspellen, maar ik hoop dat het land er na het helen van de wonden sterker en trotser uitkomt. Daarom is het belangrijk deze Giselle met deze groep dansers te laten zien. De Oekraïense cultuur is er nog. We bestaan!’
Wel beseft Ratmansky hoe gevoelig het ligt bij deze groep om nu Het zwanenmeer of De notenkraker van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski te dansen, vergelijkbaar met wat de muziek van Wagner kan oproepen bij Joodse mensen. ‘Het is een delicate discussie waarvoor ik mijn politieke vocabulaire nog dagelijks verder ontwikkel. Natuurlijk heeft Tsjaikovski niets met Poetin en diens oorlog te maken. Zijn oeuvre mag niet geboycot. Maar ik begrijp de weerstand. Poetin kan er bovendien propaganda mee bedrijven: zie je wel, ze zijn deel van de Russische cultuur.’
Artistiek leider Igone de Jongh (42) twijfelt over wat ze publiek kan maken over de afwegingen om wel of niet te voldoen aan vragen uit het buitenland om met TUUBC deze herfst daar Het zwanenmeer te dansen. ‘Die titels verkopen beter. En balletdansers doen normaliter niets liever dan een Zwanenmeer dansen, maar ze moeten zich wel zien te verhouden tot de discussie hierover in hun thuisland. En Giselle heeft een Franse oorsprong, dat ligt minder gevoelig. Deze versie, met veel krachtige vrouwenrollen, wordt sowieso prachtig.’
Ratmansky ziet ook kansen: ‘De Oekraïense balletcultuur heeft altijd in de schaduw gestaan van de Russische. Het wordt tijd dat de wereld ontdekt hoe belangrijk ze is. Ik hoop met deze Giselle een steentje bij te dragen aan die renaissance.’
Dat ballet zo een opvallende politieke lading krijgt, bevreemdt hem niet. ‘Rusland neemt iedere buitenlandse hoogwaardigheidsbekleder mee naar het Bolsjoj om te imponeren. China doet hetzelfde met staatsballetten. En laten we eerlijk zijn, het Westen stuurt ook zijn beste dansgezelschappen op tournee met staatshoofden om te laten zien hoe gezond en indrukwekkend zijn cultuur is.’
Voordat hij zich haast naar een kostuumrepetitie van Giselle, vraagt Ratmansky vooral te benadrukken hoe uniek en bijzonder dit initiatief is. ‘Ik ken wereldwijd geen vergelijkbaar project. Het is onvoorstelbaar wat hier met vereende krachten in korte tijd is opgezet!’
Giselle, door The United Ukrainian Ballet Company.
Choreografie Alexei Ratmansky, artistieke leiding Igone de Jongh.
13/8, Theater Castellum, Alphen a/d Rijn; 18/8, Theater Heerlen; 20/8, Theater De Spiegel, Zwolle; 22-23/8 (première), Koninklijk Theater Carré, Amsterdam; 27-28/8, Nieuwe Luxor Theater, Rotterdam; 13-17/9, Coliseum, Londen.
In het najaar gaat TUUBC op tournee door Australië en Singapore. Daarna presenteert het gezelschap in Nederland een drieluik: choreografieën van Jirí Kylián, Alexei Ratmansky en (onder voorbehoud) Paul Lightfoot en Sol León.
De hoofdrolspelers
Elizaveta Gogidze (30) danst Giselle
‘Als solist bij de Oekraïense Nationale Opera heb ik wel Myrtha gedanst, koningin van de Wili’s, maar nooit de titelrol. Giselle is een zware rol, je moet enorm veel emoties dansen. Eerst is ze als oprecht, romantisch boerenmeisje dol op dansen. Als zij en Albrecht verliefd worden, weet Giselle niet dat hij als graaf al verloofd is. Ze ziet zijn bedrog totaal niet aankomen. Wanneer het verraad uitkomt, verliest ze haar verstand en sterft aan een gebroken hart. In de tweede akte halen de Wili’s, die allemaal als maagd zijn gestorven, Giselle uit haar graf om wraak te nemen op Albrecht. Ik zie dat niet als metafoor voor Oekraïne, dat zeker zal herrijzen, maar door de oorlog in mijn thuisland ben ik wel extra sensitief op toneel.
Mijn vader, moeder en grootmoeder waren dansers bij Virsky, het beroemde nationale volksdansensemble van Oekraïne. Mijn broer van 21 danst ook mee in Giselle. Mijn moeder en oma verblijven in Duitsland bij een tante, mijn vader is in Kyiv. Ik bel hem iedere ochtend nadat ik het nieuws heb gecheckt.’
Vladyslava Kovalenko (24) danst Myrtha
‘Het was mijn moeders droom dat ik balletdanseres zou worden. Daarom ging ik op mijn 10de op balletles. Nu ben ik lid van het corps de ballet van het Kyiv Ballet. Mijn familie verblijft nog in Kyiv. Mijn vriend is dokter en werkt als vrijwilliger in het leger, hij heeft nog geen catastrofes live meegemaakt, maar ik maak me grote zorgen. Normaal is het professioneel om dit soort privésores te scheiden van podiumprestaties, maar nu maak ik er mijn kracht van. Als ik dans, voel ik me extra sterk. Dat past bij Myrtha, die ook vecht voor de waarheid. Zij is een sterke vrouw; als koningin van de Wili’s neemt ze wraak op mannelijke bedriegers, maar doet dat op een slimme manier.
Alexei is een genie, hij leert ons hoe we in iedere beweging de karakterrol kunnen uitdrukken. Niet met opzichtige gebaartjes, maar door emoties te verbeelden. Ik denk dat Myrtha zelf ook door mannen is beledigd, daar komt haar kracht vandaan.’
Oleksii Kniazkov (29) danst graaf Albrecht
‘Ik kom uit een zakenfamilie en ben begonnen als ballroomdanser in wedstrijden. Op mijn 13de ontdekte ik meer perspectief in ballet. Nu ben ik solist bij de Nationale Opera van Charkov. Mijn familie woont in de Donetsk-regio; ik ben opgegroeid in Kramatorsk. Daar raakte ik gewend aan soldaten in het straatbeeld. Maar al die jaren ging het om kleine gevechten; nu is het extreem veel erger. Door de oorlog heb ik een half jaar niet kunnen dansen, ik moest hier eerst mijn vorm terugvinden. Nu ben ik op mijn oude niveau.
Wanneer ik dans, heb ik geen tijd om het nieuws op mijn telefoon te volgen. Dat helpt. Ik vind het mooi dat Albrecht in Alexeis versie echt om Giselle geeft, niet alleen met haar speelt. Zo kan ik met liefde en trots mijn land representeren.’
Door een fout van het gezelschap is per abuis een verkeerde foto geplaatst bij de Oekraïense danser die Albrecht danst in Giselle (V6, 12 augustus 20222). Geportretteerd was Fedor Zarodyshev (28). De geciteerde quotes waren van Alexis Tutunnique (28). Quote en foto zijn verwijderd.
