‘Het verlies van een taal is desastreus’

Op de bank in haar woonkamer liggen drie kussens waarop woorden zijn geborduurd. Truttig, is de eerste gedachte. Maar dan ga je lezen. ‘The nose is holy! The tongue and cock and hand and asshole holy!’ Citaten uit Allen Ginsbergs weinig truttige gedicht ‘Footnotes to Howl’. De andere twee kussen zijn versierd met regels van dichter William Blake. Ingrid Winterbach grinnikt, alsof ze wil zeggen: daar had ik je toch mooi beet.

Bijna zestig is ze, grijs als Patti Smith die ooit ‘Footnotes to Howl’ op de plaat zette. En net als Smith straalt ze een combinatie van jeugdigheid en doorleefdheid uit; iemand die het nodige heeft doorstaan, maar die nog altijd geniet van een moment van kattekwaad. ‘Net als de boeddhisten geloof ik dat het leven vooral uit lijden bestaat’, zegt ze tegen het eind van een twee uur durend gesprek. ‘En het is niet moeilijk om daaraan vast te houden. Er zijn kortstondige momenten van geluk, maar* het vergezicht is vergankelijkheid en verlies.’

Ingrid Winterbach woont in Durban, de tropische Zuid-Afrikaanse havenstad aan de Indische Oceaan, met palmen en Britse koloniale architectuur. Een stad waar het ook hartje winter aangenaam blijft. Haar imposante huis van drie verdiepingen ligt op de rand van een vallei waar apen rondscharrelen tussen de bananenbomen. ‘Kijk’, sneert ze tijdens een rondleiding, ‘overal bomen die je het zicht ontnemen.’

Winterbach groeide op in Johannesburg en bracht haar jeugdvakanties door in het dorpje Vrede in de Vrijstaat, met eindeloze vergezichten van gele velden en blauwe hemels. Later werkte ze aan de universiteit van Stellenbosch, omgeven door zacht golvende wijngaarden en omringd door bergen. ‘Ik hou niet van Durban. Het landschap is te weelderig. Ik verkies iets drogers’, zegt ze.

Gespleten land

Gespleten land
Een bijkomend probleem is dat ze als Afrikaner schrijfster in het Engelstalige Durban niets voorstelt – zo’n disfunctioneel, gespleten land is Zuid-Afrika nog steeds. ‘Het was een tamelijk ontnuchterende ervaring om hierheen te verhuizen. Het is niet eens zozeer dat de mensen hier Afrikaanstalige literatuur niet serieus nemen – ze kennen haar eenvoudig niet. Ik verkeer dus in de curieuze omstandigheid dat veel van mijn beste vrienden onbekend zijn met mijn werk. Of ik ontvang een prestigieuze (Afrikaner) prijs en niemand hier heeft een idee wat die voorstelt.

Gespleten land
‘Je werkt heel erg in isolement. Misschien is dat niet zo heel erg. De Duitse schrijver W.G. Sebald zei ooit dat je het werk van je tijdgenoten zelfs niet moet lezen.’

Gespleten land
Maar sluipenderwijs verovert Winterbach ook de wereld buiten het Afrikaner literaire establishment. Haar voorlaatste boek, Niggie, over de Anglo-Boerenoorlog, is onlangs in Engelse en Nederlandse vertalingen verschenen. En hoogst waarschijnlijk zal dat ook met haar meest recente roman, Die boek van toeval en toeverlaat, gebeuren.

Gespleten land
Bovendien verscheen de Engelse vertaling van Niggie op een perfect moment, juist toen het Afrikaner popliedje De la Rey, eveneens over de Boerenoorlog, naar de top van de Zuid-Afrikaanse hitparades schoot en zoveel discussie over ‘de leiderloze Afrikaner’ losmaakte dat zelfs The New York Times er een voorpaginaverhaal aan wijdde.

Gespleten land
Winterbach zucht diep als de meedeiner (‘De la Rey, De la Rey, sal jy die Boere kom lei’) te berde wordt gebracht. ‘Ik schaam me daarvoor. Het is zo’n afschuwelijke video, en ik hoop dat niemand de wereld uit mijn roman associeert met die vreselijke woorden en beelden.’

Heldhaftigheid

Heldhaftigheid
De la Rey is een lied over de onversaagde generaal Koos de la Rey, die tijdens de Boerenoorlog (1899-1902) de Britse vijand zware verliezen toebracht. De video toont de heldhaftigheid van de Afrikaner commando’s tegenover de Britse overmacht (82.742 Boeren tegen 346.693 Britse soldaten, aldus de video). Onvermijdelijk dolven de Boeren het onderspit. Hun boerderijen werden verbrand, hun vrouwen en kinderen verdwenen in concentratiekampen. Het Afrikaner volk raakte in een diepe crisis, waaruit het pas in 1948 weer opstond toen de Nationale Partij aan de macht kwam, en daar tot aan de eerste democratische verkiezingen van 1994 krampachtig aan vasthield.

Heldhaftigheid
In Niggie behandelt Winterbach de minder glorieuze aspecten van die traumatische Boerenoorlog. Centraal staan twee commando’s, de wetenschappers Ben Maritz en Reitz Steyn, die in de periferie van het strijdperk ronddolen terwijl de oorlog naar een einde strompelt. Het verhaal gaat over verveling, verlies, frustratie, fysiek ongemak en de onwetendheid en bijgelovigheid onder de Boerenstrijders. Vaag doet het denken aan Brokeback Mountain van Annie Proulx, dat eveneens de innige vriendschap tussen twee mannen in isolement behandelt. Maar in Winterbachs relaas ontbreekt de homo-erotica. ‘Ze dromen de hele tijd van vrouwen’, zegt ze glimlachend.

Heldhaftigheid
Winterbach groeide op met verhalen over de Boerenoorlog. Haar grootvader vocht in het plaatsje Lydenburg, en haar vader vertelde haar van jongs af aan oorlogsanekdotes. ‘Voor mijn generatie neemt de Boerenoorlog nog steeds een centrale plaats in, een ijkpunt, net als 1948 toen de Nationalisten aan de macht kwam. In al mijn romans zijn er verwijzingen naar ‘de oorlog’. Maar de tijden veranderen. Voor mijn 17-jarige dochter betekent 1948 nauwelijks meer iets, laat staan de Boerenoorlog.’

Heldhaftigheid
Niggie port in het pus en het puin van de oorlog. Het ondermijnt de heroïsche Afrikaner mythes, die een lied als De la Rey juist in stand probeert te houden. Winterbachs boek toont zelfs sympathie voor Afrikaners die de kant van de Britten kozen, ‘de verraaiers’. ‘Hoofdpersoon Ben onderkent de hopeloosheid van de oorlog, waar hij toch al weinig geloof in had. Hij realiseert zich dat overgave en het tekenen van de ‘Engelse ede’ in elk geval de veiligheid van zijn familie zullen waarborgen. Wat kies je dan? Kies je voor loyaliteit aan je volk – in dit geval een verloren zaak? Of kies je voor de veiligheid van je familie?’

Kansloos

Kansloos
Winterbach begon in 2001 aan Niggie te schrijven, rond het 100-jarige jubileum van de Boerenoorlog. Ze las oorlogsdagboeken en werd gegrepen door de leegheid van het soldatenbestaan. ‘Afgezien van de incidentele veldslag was het leven van de commando vooral langdradig. Ze sjouwden constant van hot naar her, traag, en vaak zonder een idee waar ze heen gingen. Soms regende het weken aan één stuk, en de tenten stortten in, en ze hadden luizen, en geen eten, en ze hadden geen idee hoe het met hun vrouwen en kinderen ging, en of hun boerderijen nog wel overeind stonden. En tegen het einde van de oorlog zagen sommigen in dat ze de hele tijd een kansloze strijd hadden gevoerd.’

Kansloos
Het is de constante speurtocht naar kennis die de twee ‘helden’ op de been houdt; kennis als een schild tegen de wanhoop en de waanzin, ook al raakt Reitz zo in de war dat hij een sjamaan bezoekt en een ‘kruid’ rookt om in contact te komen met zijn overleden vrouw. ‘Die constantie spanning tussen kennis en datgene wat minder makkelijk rationeel te verklaren is, is een terugkerend thema in mijn werk.’

Kansloos
Vorig jaar verscheen haar roman Die boek van toeval en toeverlaat, een aangrijpend boek dat, meer dan Niggie, Winterbachs sardonische gevoel voor humor etaleert. Het behandelt op een subtiele manier onderwerpen als misdaad (diefstal van schelpen), obsessies (schelpen verzamelen), schoonheid (als schild tegen de waanzin) en kleine, persoonlijke geschiedenissen waar geen plaats meer voor lijkt te zijn in het snel veranderende Zuid-Afrika.

Wraakzucht

Wraakzucht
Het boek gaat ook over de afbrokkeling van het Afrikaans, met bibliotheken waaruit Afrikaanstalige literatuur verdwijnt en een vocabulaire vol woorden die als dode bladeren tot humus vergaan. Extremisten roepen dat de zwarte regering de Afrikaanse taal en cultuur uit wraakzucht de nek omdraait. Winterbach behoort niet tot dat extremistische kamp, maar ook zij is bezorgd. ‘Het verlies van een taal, welke taal dan ook, is desastreus. Afrikaans zal niet verdwijnen, maar wel veranderen. Ik maak me vooral zorgen over het oprukkende ‘Engafrikaans’, de mix van Engels en Afrikaans. Dat doet de taal krimpen.’

Wraakzucht
Niggie en Die boek van toeval en toeverlaat zijn veel toegankelijker dan haar voorgaande werk. Er is een verhaallijn, een structuur en een plot. Ze knikt. ‘In tegenstelling tot de meeste schrijvers begon ik uiterst experimenteel, met heel weinig plot. Maar met het verstrijken der jaren ben ik steeds meer in de richting van de conventionele roman gegaan. Want een plot, zo heb ik na 21 jaar geleerd, stelt je in staat te meanderen en frivool te wezen, zonder dat de lezer afhaakt. Voorheen hield ik me hoofdzakelijk bezig met het meanderen – hetgeen veel van de lezer vergt.’

Wraakzucht
In haar huis hangen verschillende tekeningen van haar hand. Enorme vellen met verschoten kleuren en lege plekken, net als haar romans. Waar haar collega’s André Brink en Etienne Van Heerden hun werk zoveel mogelijk dichttimmeren en inkleuren, laat Winterbach veel ruimte voor interpretatie – maar wel binnen het door haar zorgvuldig opgebouwde raamwerk dat de lezer steeds weer leidt naar overpeinzingen over verlies en vergankelijkheid.

Wraakzucht
Waarom toch steeds die thema’s? Ze kijkt naar buiten, alsof ze tussen de groene chaos speurt naar de gele vlaktes en blauwe hemels uit haar jeugd. ‘Omdat ik meen dat verandering en verlies grotendeels bepalend zijn voor ons bestaan. Of niet soms?’