Het Parijs van Marcel Proust hervonden

Voor ieder die zich elke kerstvakantie voorneemt aan Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust (1871-1922) te beginnen, is er nu een aanleiding een nieuwe poging te wagen. Het eerste deel van de zeven delen tellende roman-fleuve, De kant van Swann (1913), is opnieuw vertaald.

Om dit heuglijke feit luister bij te zetten, bracht uitgeverij De Bezige Bij ook twee boeken over Proust uit. Het Parijs van Marcel Proust hervonden, een geïllustreerde gids, en Proust verliefd van William Carter, die hiervoor de sappigste anekdoten uit zijn biografie bundelde. Het meest interessante is hoe Carter Prousts houding ten opzichte van homoseksualiteit probeert te duiden. Wat dan wel veel gepsychologiseer over personages oplevert.

Van De kant van Swann bestond een Nederlandse editie, maar hierin hadden drie vertalers, onafhankelijk van elkaar, de verschillende delen voor hun rekening genomen. Het eerste deel, Combray, vertaald door Nico Lijsen, het tweede, Een liefde van Swann, door Miep Veenis-Pieters en het laatste, Plaatsnamen: de naam, door Thérèse Cornips. Vreemd, omdat de vertalingen in stijl sterk van elkaar verschillen. Hiervoor is nu een alternatief. Thérèse Cornips, die van het vertalen van de cyclus haar levenswerk heeft gemaakt en daarvoor in 1999 de Martinus-Nijhoff-prijs kreeg, is nu in de gelegenheid gesteld de nog niet door haar vertaalde stukken naar het Nederlands om te zetten.

Het volgende deel, In de schaduw van de bloeiende meisjes, bevat nóg twee boeken in de vertaling van Nico Lijsen. Het is de bedoeling dat die ook worden 'hervertaald' door Thérèse Cornips. Voor deze gelegenheid heeft ze ook haar eigen, dertig jaar oude vertaling van herzien. De veranderingen in dit deel, dat met vijftig pagina's het dunste is van de hele cyclus, zijn niet enorm; hier en daar is een woord of zinswending aangepast. In de andere twee delen zijn de veranderingen groot. Vooral in vergelijking met de enigszins vlakke, alledaagse versie van Veenis-Pieters, doet het wufte, geconstrueerde Nederlands van Cornips meer recht aan het Frans van Proust.

Cornips houdt er een eigenzinnige opvatting op na als het gaat om vertalen. In 1997 zei ze in een interview: 'Een boek mag best vertaald lijken. De wereld van Proust heeft een zeer Franse historische en plaatselijke kleur. Je kunt het niet zomaar 'verdietsen'. Ook titels als 'Vicomte' of 'Duchesse' en aanspreekvormen als 'Madame' laat ze staan. Het effect van deze aanpak blijkt bijvoorbeeld in de laatste zin van het eerste deel, 'Combray'. De droombeelden van de verteller werden bij Lijsen 'op de vlucht gejaagd door het bleke teken dat de dag met opgeheven vinger boven de gordijnroede geschreven had'. Bij Cornips worden deze 'verjaagd door het bleke teken dat boven de gordijnen de opgestoken vinger van de dag had aangebracht'. Cornips is in haar vertaling dichter bij de Franse tekst is gebleven, tot en met de woordvolgorde aan toe.

Of deze nieuwe vertaling van De kant van Swann de definitieve zal worden, valt nog te bezien. Op dit moment werken óók Rokus Hofstede en Martin de Haan aan een nieuwe versie, hetzelfde duo (aangevuld met Jan Pieter van der Sterre) van wie eerder dit jaar Tegen Sainte-Beuve, een soort 'oerversie' van de verscheen. Daarmee willen zij benadrukken hoe modern Proust nog altijd is. 'Als je Plato vertaalt, doe je dat ook niet in het Nederlands van 500 voor Christus,' aldus De Haan.

In De kant van Swann zet Proust zijn ideeën over kunst en literatuur uiteen, verdedigt hij een tolerante opvatting ten opzichte van homoseksuelen, schrijft hij een cultuurgeschiedenis van het mondaine leven in Parijs van tussen 1870 en 1919, behandelt hij de Dreyfus-affaire, en zo verder. Dat het toch een eenheid is, komt doordat we dezelfde personages op verschillende momenten van hun leven terugzien,

grote thema's keer op keer terugkomen en het werk doordesemd is van gebeurtenissen uit het verleden, die telkens opnieuw, telkens net een andere rol spelen.

De versie van De Haan & Hofstede moet in 2013 in verschijnen. Voorlopig kunnen we Cornips savoureren.