Het mysterie van venus

Ze heeft dijen als zoutpilaren en heupen zo breed als een garage.

Haar borsten zijn te groot voor zelfs de ruimste cup. Maar haar benen zijn kort, haar armpjes dun en op haar ronde hoofd zit wel haar (of een muts?), maar geen gezicht.

De Venus van Willendorf is haar naam en ze is zo'n 23 duizend jaar oud. Haar kalkstenen beeltenis is ruim elf centimeter hoog. In 1908 werd ze gevonden bij het Oostenrijke dorp waarnaar ze is vernoemd en ze is de bekendstevan de ruim driehonderd venusbeeldjes uit de Oude Steentijd die in Europa zijn ontdekt. Van België tot diep in Rusland.

Samen met de rotstekeningen in Spanje en Frankrijk behoren deze beeldjes tot de oudste kunstuitingen van de mensheid. Ze stammen uit dertig-tot tienduizend jaar voor Christus, een tijd waarin koude winden over Europa gierden in het kader van de ijstijd.

Homo sapiens, de moderne mens, woonde nog maar tien-tot twintigduizend jaar in ons werelddeel toen hij deze beeldjes begon te hakken en te snijden in steen, been of ivoor. Ze werden niet allemaal zo mollig als de dame uit Willensdorf, maar vrouwelijke kenmerken werden vaak benadrukt.

Wat bezielde deze vroege artiesten? Verbeeldden zij het schoonheidsideaal van hun tijd? Of ging het (ook) om heel andere dingen?

Zelden is er zoveel gespeculeerd over menselijke producten als over deze venusbeeldjes. Juist het gebrek aan harde bewijzen verschafte ruim baan aan serieuze theoretici zowel als aan pure fantasten. De wijde verbreiding van de objectenstimuleerde de verbeelding sterk.

Het lag voor de hand dat met name de moddervette beeldjes in verband werden gebracht met vruchtbaarheid. Misschien speelden zij een rol in een ritueel dat vruchtbaarheid moest stimuleren. Werden ze als amulet gedragen? Je zou het wel zeggen, omdat sommige van die beeldjes een boorgat hebben. Andere zijn te groot voor een amulet; moesten die als markering voor heilige plaatsen dienen? Of waren de figuurtjes objecten waaraan vreemde stammen de drager konden herkennen?

Het kan ook gekker met de verklaringen. De mannen die de beeldjes sneden, maakten zulke grote borsten omdat ze oraal gefixeerd waren, menen sommige onderzoekers op zijn freudiaans. De grote genitaliën wijzen op een fixatie op seks, natuurlijk gerelateerd aan de moeder van de maker. Welnee, het waren juist vrouwen die de beeldjes maakten, wil een andere theorie. Zwangere vrouwen die omlaag keken en zichzelf precies zo waarnamen als de moddervette beeldjes eruitzien.

Nogal wat theoretici gingen verder en probeerden met behulp van de beeldjes een visie op de Oude-Steentijdmaatschappij te fabriceren. Eind negentiende eeuw (het eerste venusbeeldje werd in 1864 in Frankrijk gevonden) werd de gedachte populair dat de figuurtjes dienden voor verering van Moeder Aarde, de godin van de vruchtbaarheid. Haar aanwezigheid alom wees op een sterke positie van de vrouw in oeroude tijden, een matriarchaat zelfs, dat in latere, decadentere perioden werd vervangen door het primaat van de man.

'Wat al deze theorieën gemeen hebben, is dat ze bevestigd noch ontkend kunnen worden', zegt dr. Alexander Verpoorte, archeoloog aan de Universiteit Leiden, die drie jaar geleden op venusbeeldjes promoveerde. 'Als je nieuwe beeldjes vindt, heeft dat geen implicaties voor dit soort hypothesen.

'Het is een moeilijke categorie vondsten uit een moeilijke periode', stelt hij. 'Als wij het kunst noemen, nemen we al een heleboel oordelen over deze materie mee, bijvoorbeeld het onderscheid dat wij kennen tussen vorm en inhoud, functie en schoonheid, kunst en technologie. Het is voor een waarnemer al moeilijk in te zien hoe deze vooroordelenbij hem werken, laat staan om er afstand van te nemen.'

Vandaar dat onderzoekers op venusbeeldjesgebied zich de laatste tijd beperken tot precieze beschrijving van vormen, van materiaal, en vooral van de context, van de onmiddellijke omgeving waarin de objecten zijn aangetroffen. Dat levert gegevens op die in elk geval gerede twijfel zaaien aan aannames die de venusbeeldjes algemene functies en betekenissen toekennen.

Neem de beeldjes van löss die ontdekt zijn op openlucht-vindplaatsen in Tsjechië en Oostenrijk. Verpoorte: 'Daar zijn vrouwenfiguurtjes gevonden, maar ook algemeen menselijke beeldjes, zonder seksuele kenmerken, plus tachtig procent dierfiguurtjes: mammoeten, vogels, leeuwen, beren. Ze zijn in korte tijd gemaakt en terwijl ze nog nat waren, in het vuur gegooid om daarna zonder meer te worden achtergelaten.

'Doordat ze in het vuur werden gebakken, bleven sommige weliswaar bewaard, maar het is zeer de vraag of dat de bedoeling was. Het lijkt er niet op dat ze bedoeld waren als objecten met eeuwigheidswaarde, als iets dat wij ”kunst” noemen dus. Tenzij je ze als perfomance art ziet.'

Heel anders is de situatie op de vindplaatsen in de Grimaldi-grotten, op de grens tussen Frankrijk en Italië. Hier komen beeldjes van steen en ivoor vandaan. 'Ze zijn niet verbrand', vertelt Verpoorte, 'er zijn geen dierfiguurtjes bij en het is onduidelijk of er een vuur in de buurt was. Op weer andere plaatsen, in Frankrijk bijvoorbeeld, zijn losse beeldjes gevonden, zonder duidelijke archeologische context.'

Aanzienlijke verschillen tussen objecten en vindplaatsen dus. Dat inspireert overigens niet tot veel onderzoek naar venusbeeldjes, want dat wordt eigenlijk maar weinig gedaan, vertelt Verpoorte.

'De meeste research naar die periode concentreert zich op vuursteen, op jachtstrategieën - op welke diersoorten werd gejaagd op welke plekken - ouderdomsbepalingen, interpretatie van nederzettingen, dat alles om te kijken naar groepsgrootte, mobiliteitspatronen, ook naar hoe de man/vrouw-rolverdeling was en hoe die zich heeft ontwikkeld. In dat geheel zijn die beeldjes slechts de slagroom op het taartje.'