Het landschap steelt de show in de allermooiste fotoboeken van het jaar

In de mooiste 10 Nederlandse fotoboeken van 2019 heeft het landschap de hoofdrol: van heilige bergen tot kleine kruidentuintjes.

Hoe stel je een top-10 samen uit het rijke en diverse aanbod van fotoboeken dat jaarlijks in Nederland wordt uitgegeven? Met drie mensen nog wel? We hanteren overzichtelijke spelregels: een boek kan de top-10 halen als we het er alle drie over eens zijn, maar niet als één iemand tegen is. Natuurlijk telt de kwaliteit van de fotografie en het verhaal dat wordt verteld, maar je wilt de boeken ook door je handen laten gaan, zien hoe ze openvallen en hoe het licht van de pagina kaatst. En dan heb je tien titels.

En valt bijvoorbeeld op dat in de helft ervan het natuurlijke landschap en de tuin een rol speelt. In het werk van Erwin Olaf (Erwin Olaf: I Am) bijvoorbeeld, zien we de kwetsbare hoofdpersoon – de fotograaf zelf – in het decor van een ogenschijnlijk perfecte tuin rondom een zwembad in Palm Springs. De tuin houdt de woestijn buiten, met moeite. De fotograaf probeert het verglijden van de tijd stop te zetten.

Ook in het werk van Henk Wildschut spelen tuinen een rol. In Rooted heeft hij zich gericht op de tuintjes die vluchtelingen in de buurt van hun UNHCR-tenten inrichten. Met bloemen, planten en kruiden die het verlangen naar thuis levend moeten houden.

Karianne Bueno legt in Doug’s cabin de sporen vast van een man die in de ‘zompige bossen’ van Vancouver Island aan de Canadese westkust woont. Fiona Tan verzamelde in Goraiko duizenden beelden rondom Mount Fuji, spiritueel centrum van Japan, van ansichtkaart tot found photography. En Elspeth Diederix (When Red Disappears) fotografeert in de Zeeuwse wateren de kleurenpracht van een wonderbaarlijke tuin vlak onder de waterspiegel – we kunnen het zien als een ode aan de fragiele planeet.

‘Mooi’ nationalisme

Een Bulgaarse die haar moederland bekritiseert: zo wordt Hristina Tasheva omschreven door een oudere vrouw in een kerk in Strandzha, een regio in het zuidoosten van Bulgarije, vlakbij de grens met Turkije. Haar boek In Belief Is Power speelt zich daar af. Tasheva woont al jaren in Nederland, maar ging voor dit project terug naar haar geboorteland. Reden: de verontwaardiging die ze voelde toen nationalistische Bulgaarse groeperingen op moslimvluchtelingen joegen die illegaal de EU-grens met Turkije overstaken. Gevangen tussen de liefde voor haar eigen, snel veranderende land, nota bene zelf een (im)migrantenland, en haar scherpe veroordeling van die praktijken vroeg ze zich af of er ook zoiets bestaat als ‘mooi’ nationalisme. Ze stelde haar (prettig kleine) publicatie samen uit zelfgemaakte foto’s en archiefbeelden, tekeningen en handgeschreven teksten over het leven en de identiteit van de Bulgaren in de regio. Het boekje kan eerst wat ondoorgrondelijk overkomen, maar wordt allengs duidelijker. En het ontroert. (MB)

Hristina Tasheva: In Belief is Power. Eigen beheer. Ontwerp: Velina Stoykova, Poststudio. € 25.

Leven in boekvorm

Zestig jaar Erwin Olaf: dat werd het afgelopen jaar gevierd. Er was een dubbeltentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum en het aanpalende Fotomuseum, en een expositie in het Amsterdamse Rijksmuseum vanwege de schenking (en deels aankoop) van een groot aantal werken van de fotograaf. En er verscheen – uiteraard – een boek, een dik oeuvre-overzicht. Hét oeuvre-overzicht? Nou ja, in principe wel, maar Olaf fotografeert nog steeds: in het boek werd bijvoorbeeld het recente Palm Springs (2018) opgenomen. Wellicht volgt er over een tijdje dus nog een publicatie. Voor nu ligt dit er: Erwin Olaf: I Am, in een Nederlandse (lichtblauwe) en een Engelse (roze) editie. Het is het resumé dat je verwacht en wilt: dik, zwaar, klassiek vormgegeven, met veel ruimte voor hoogwaardig gedrukte afbeeldingen en fijne inleidende essays. Van jonge nachtvlinder met een oog voor maatschappelijke buitenbeentjes tot geëngageerde kunstenaar die persoonlijke en sociale onrust vangt in stilistische hoogstandjes – dit is een leven in boekvorm. (MB)

Erwin Olaf: I Am. Uitgeverij Hannibal (Ned. ed.) / Aperture (Eng. ed.). Ontwerp: Tim Bisschop, Erwin Olaf. € 64,50 / € 69.

Creatieve eetcultuur

Áls je besluit een fotoboek te maken over alledaagse Chinese voedselfotografie, ga dan ook tot het gaatje. Presenteer het in de vorm van twee restaurantmenu’s: boekwerken met dikke, versierde omslagen en een binnenwerk van verbleekte kleurenfoto’s van uitzinnige keukencreaties in plastic steekmappen. Lever er een waaiervormige, plastic menuhouder bij, plus een setje tandenstokers. Dat deden de in China wonende fotograaf Ruben Lundgren en Timothy Prus, tentoonstelingsmakers bij het Londense Archive of Modern Conflict voor vintage gebruiksfotografie. Me Nu (verschenen in het staartje van 2018) maakt ondanks vergaande clichés eenvoudig inzichtelijk hoe mooi de eeuwenoude Chinese eetcultuur en fotografie zijn verbonden in esthetiek en creativiteit (op vroege zwart-witfoto’s werd het eten zorgvuldig met de hand ingekleurd, zodat het er zo uitnodigend mogelijk uitzag). Hoewel ook de Chinezen moeten toegeven, zoals een van de gelukskoekjesteksten in het boek luidt: ‘There is no flavour a photograph can describe correctly.’ (MB)

Ruben Lundgren & Timothy Prus: Me Nu. Vernacular food photography from China. Archive of Modern Conflict & Galerie Ben Alors. € 98.

Het wezen van de dam

De Zwitserse (in Amsterdam wonende en werkende) Batia Suter is geen fotograaf, maar maakt wel fotoboeken. Zorgvuldige, hypnotiserende fotoboeken met gereproduceerde afbeeldingen uit atlassen, encyclopedieën en allerhande naslagwerken. Eerder stelde ze uit het archiefmateriaal dat ze door de jaren heen verzamelde twee keer haar eigen Parallel Encyclopedia samen, tjokvol associatieve beelden met onderwerpen van de prehistorie tot nu. Prachtig om in te verdwalen, maar ook verwarrend, want waar gingen die boeken eigenlijk over? Suters nieuwste publicatie is geconcentreerder. Ze werkte in opdracht van het Zwitserse Musée de Bagnes, dat ’s zomers kunstenaars uitnodigt werk te presenteren op de betonnen promenade van de indrukwekkende Mauvoisindam. Haar combinerende vermogen resulteerde in een heerlijk boek, waarin bergen, bomen, rotsen en water een hoofdrol kregen, allemaal gevat in herkenbare beeldtaal: (soms) over elkaar heen gedrukte foto’s, die ogen alsof Suter de beelden ouderwets fotokopieerde. Haar wonderlijke verzameling dringt door tot het wezen van de dam. (MB)

Batia Suter: Hexamiles (Mont-Voisin). Roma Publications. Ontwerp: Roger Willems. € 45.

Overwoekerd verleden

Een boek vol geheimzinnigheden. Zompige bossen. Het smoezelige interieur van een in onbruik geraakte caravan. Een gazon met wrakke tuinstoelen. Verlaten gebouwen. Alle ingrediënten voor een spookverhaal zijn aanwezig, maar horror dient zich niet aan.

Als er iets verontrust in Doug’s Cabin zijn het de verlaten bossen op het Canadese Vancouver Island, waar Bueno jarenlang, met tussenpozen, verbleef om de geschiedenis van het gebied visueel te documenteren. In het plaatsje Holberg was tijdens de Koude Oorlog een militaire basis, waar Doug, de nauwelijks zichtbare hoofdpersoon van het boek, werkzaam was als timmerman. De basis werd opgeheven, de militairen en hun gezinnen verdwenen, Doug bleef en stichtte een camping die, mede vanwege de overvloedige regenval, nauwelijks kampeerders trekt.

Toch blijft Doug, een man met historisch bewustzijn, in zijn eenzame omgeving om te redden wat er te redden valt van Holbergs kleine geschiedenis. Een wekker uit de jaren zeventig. Een roestige fabrieksdeur. Autowrakken. Een verlaten winkeltje. Oude boeken en kranten uit de tijd dat Holberg nog een levendige plaats was. Doug’s Cabin laat veel te raden over, waardoor je wilt blijven kijken naar Bueno’s speurtocht naar de verloren tijd. (AH)

Karianne Bueno: Doug’s Cabin. Eriskay Connection. € 40.

De heilige berg

Toen Fiona Tan in Japan een oproep deed om foto’s in te sturen voor haar project Goraiko oogstte ze honderden foto’s van de hemelse berg Fuji in de buurt van Tokio. Ze zijn samengebracht in het zinsbegoochelende Goraiko, een verwijzing naar de majestueuze zonsopgang gezien vanaf de berg – voor velen een spirituele ervaring.

Op elke spread in het boek zijn vier foto’s afgedrukt waarop de berg figureert: 19de-eeuwse foto’s met priesters op de voorgrond, vakantiefoto’s uit de jaren zestig met poserende toeristen, beelden van de bergtop gehuld in nevel, of getooid met de fraaist denkbare stapelwolken. Met op de voorgrond opstijgende vliegtuigen of voorbijrazende hogesnelheidstreinen. Soms is de berg slechts zichtbaar in de marge van een foto, in een hoekje, meestal is hij de onbetwistbare en ongenaakbare protagonist.

Behalve over de berg vertelt Goraiko ook over de klaarblijkelijke fascinatie van de Japanners voor de Fuji, die als kompas, spiritueel richtpunt, magnetische pool voor elke camera en bedevaartsoord fungeert. Het papier, de imposante drukkwaliteit en de vormgeving (door fotoboekengrootheid Willem van Zoetendaal) maken Goraiko tot een ode aan de Japanse boekdrukkunst. (AH)

Fiona Tan: Goraiko. Van Zoetendaal Publishers. € 39.

Aangrijpende microtuinen

Rooted is het derde boek dat documentairefotograaf Henk Wildschut aan het lot van vluchtelingen wijdt. Eerder maakte hij het fameuze Ville de Calais, over de informele stad van tenten en hutten die toebehoren aan asielzoekers die vanuit de West-Franse plaats de oversteek naar Engeland wilden wagen. In Rooted concentreert Wildschut zich op een ogenschijnlijk futiel aspect van vluchtelingenkampen: de tuintjes die zijn aangelegd in de nabijheid van de UNHCR-tenten. Wildschut zag ze overal, in Libanon, Tunesië, Jordanië.

Op schrale grond, in potten, petflessen, piepschuimen dozen – in alles wat maar aarde kan bergen – proberen vluchtelingen bloemen, planten en kruiden te laten groeien die hen aan thuis doen denken, kunnen worden gebruikt bij de maaltijd, een enkele keer zelfs in een geïmproviseerd winkeltje kunnen worden verkocht. De aangrijpende foto’s tonen meer dan het improvisatievermogen van mensen, die in loodzware omstandigheden fleur aan het leven geven en toch geworteld raken in de tijdelijkheid die zo’n kamp eigen is.

Hoe belangrijk bloemen kunnen zijn blijkt uit de anekdote die Wildschut opving in Libanon: als een stad een bombardement of een slag heeft doorstaan, gaat als eerste de bakker weer open en meteen daarna de bloemenwinkel. De microtuintjes zijn dus bakens van hoop en herinnering. (AH)

Henk Wildschut: Rooted. Eigen beheer. Ontwerp: Robin Uleman. € 39. www.rooted.nu

Geboorte van een moderne stad

In 1938 maakt Evert van Ojen een foto die de titel Tijdingzaal Cineac draagt. Een stel mannen in overjas, deels met hoed, staan aan een leestafel, terwijl het zonlicht door de metershoge ramen naar binnenvalt. Het lijkt een onbekende ruimte in een lang vervlogen verleden, totdat het gebouw aan de overzijde in het oog springt: de contouren van de Beurs van Berlage. Dan dringt het besef door dat dit het interieur van de Cineac Damrak is, voormalig (nieuws)bioscoop, die als gokhal een symbool werd van de teloorgang van het Damrak en, zo u wilt, de binnenstad van Amsterdam. Het beeld is te vinden in de catalogus Modern Perspectives. Foto en Film. Amsterdam 1920-1940, die hoort bij de gelijknamige tentoonstelling in het Stadsarchief Amsterdam, samengesteld door fotocurator Anneke van Veen.

Van Veen laat overtuigend zien hoe in de periode van het interbellum de ontwikkeling binnen fotografie en film parallel liep met een razendsnel veranderende stad, waarin een stel jonge makers – en een groeiend aantal immigranten – elkaar vond in experimenteerdrift. Naast werk van bekende makers als Joris Ivens, Emmy Andriesse en Erwin Blumenfeld duikt er ook minder bekend werk op, waarin film en fotografie elkaar beïnvloeden. De catalogus valt op door de combinatie van precisie en speelsheid en de pagina’s die aan film zijn gewijd springen eruit doordat de beelden op zwarte bladzijden zijn afgedrukt. En over alles hangt een zweem van melancholie, want het geloof in de toekomst strandt in het slotjaar van deze periode: 1940. (MM)

Anneke van Veen: Modern Perspectives. Foto en Film. Amsterdam 1920 - 1940. Uitgeverij Thoth. Ontwerp: Typography Inferiority & Other Serious Matters. € 29,95.

Het leven is een pretpark

Twintig jaar geleden begon Theo Derksen met het fotograferen van een bepaald type stedelijk landschap, waarin een reusachtige foto moet verhullen wat erachter plaatsvindt. In de korte inleiding bij zijn internationale beeldverzameling, die nu onder de titel Disneyfication is verschenen, vraagt de fotograaf zich af waarom onze blik gedwarsboomd wordt door deze reusachtige steigerdoeken, bouwschuttingen met fotobeeld en andere ‘trompe-l’oeil’-afbeeldingen. ‘Kan ik mijn perspectief terugkrijgen?’ De fotograaf zaait op veel van zijn foto’s verwarring over dat perspectief, want waar zijn we eigenlijk? In dat fotografische paradijs of midden in een stad? Op andere foto‘s laat hij zien hoe de opgeblazen foto‘s alweer beginnen af te bladderen.

En waar komt die term Disneyfication vandaan? Van een Franse filosoof natuurlijk, uit het land waar de komst van Disneyland Parijs ooit werd verwelkomd als een ‘cultureel Tsjernobyl’. Het was Baudrillard die Derksen op het spoor zette van de marketingstrategieën van moderne samenlevingen, waarbij die steigerdoeken een soort opium voor de massa zijn. Baudrillard: ‘Alle samenlevingen dragen uiteindelijk een masker.’

Ondanks deze serieuze achtergrond is Disneyfication ook een vrolijk boek. Derksen observeert scherp en weet vaak precies de botsing tussen het leven op de straat en de reusachtig uitvergrote foto te vangen. En vormgever Teun van der Heijden heeft de foto‘s fraai over dubbelpagina’s verspreid. (XX)

Theo Derksen: Disneyfication. Dewi Lewis Publishing. Ontwerp: Teun van der Heijden. € 39.

Een wereld onder water

Het fotoboek When Red Disappears, dat als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in Huis Marseille in Amsterdam verscheen, is op zwart papier gedrukt. Het geeft de indruk dat de wonderbaarlijke beelden die Elspeth Diederix onder water heeft geschoten uit het duister opdoemen. Merel Bem sprak de fotograaf eerder ter gelegenheid van haar expositie over deze artistieke duikexpedities: ‘Je komt in een wereld van vorm, kleur en textuur. Je herkent er niets, er is geen besef van schaal, er is niets wat je kunt relateren aan de wereld die je kent.’

Door de onwaarschijnlijke kleuren en vormen van het onderwaterlandschap (geen vissen, maar wel kwallen) lijken de foto’s soms op fraaie schilderijtjes en dan weer op beelden van de uiterste rand van de bekende kosmos – ook met dank aan vormgever Hans Gremmen, die een soort boek als een juwelendoos heeft ontworpen. Maar we zijn hier vlak onder het water, langs de Zeeuwse kust. Waar de zoute zee een diepe zilten zucht slaakt (met dank aan Bløf). (XX)

Elspeth Diederix: When Red Disappears. Fw:Books. Ontwerp: Hans Gremmen. € 35.