Het keurslijf van de koppenmaker

De ideale nieuwskop trekt de aandacht van de lezer en vertelt in een paar woorden wat er aan de hand is, wat de essentie van het nieuws is. Die kop moet worden gemaakt uit de eerste alinea, en bij voorkeur zelfs uit de eerste zin. Een goede kop maakt bovendien zo nieuwsgierig dat je onmiddellijk wilt weten wat er nog meer in het artikel staat.

Geen geringe opgave dus. Wie bovendien de moeite neemt het lemma 'koppen nieuwsartikelen' op te slaan in Het nieuwe stijlboek van de Volkskrant, stuit op ruim twee pagina's voorwaarden waaraan een kop moet voldoen. Om er een paar te noemen: de kop mag maar op één manier te lezen zijn. Dus niet, hoe vermakelijk ook: 'Ademtest van Duitse arts kondigt vruchtbare periode vrouwen aan.'

De nieuwskop staat in de tegenwoordige tijd, in de actieve vorm, kent geen samengestelde zin en bevat bij voorkeur niet de werkwoorden 'zijn' of 'worden', geen lidwoorden of het voorzetsel 'van', geen leestekens en geen afkortingen.

En als extra complicatie is er dan nog wat eindredacteuren 'de dictatuur van de opmaak' plegen te noemen. Ze krijgen meestal het aantal kolommen en de grootte van de letter voor de kop voorgeschreven. Daarmee ligt het aantal lettertekens vast dat deze redacteuren ter beschikking staat. Al puzzelend moeten ze dan maar zien hoe ze de essentie van het bericht in de kop persen.

De speelruimte is dus erg gering. Iets wat dan al snel sneuvelt, is - helaas - de nuance. Maar onder geen beding mag de correcte weergave van de essentie van het nieuws sneuvelen. En dat is wel wat nogal eens gebeurt en wat anderhalve week geleden op de voorpagina gebeurde. De inhoud van de kop en de inhoud van het nieuwsbericht over het bezoek van minister Borst aan de Bijlmer kwamen niet met elkaar overeen.

Borst sprak aldaar op een plechtige bijeenkomst ter gelegenheid van de afronding van de parlementaire enquête naar de vliegramp. Een mevrouw maakte de minister, toen die het woord kreeg, uit voor rotte vis. Dat deze vrouw dat bij herhaling deed, is geen rechtvaardiging voor de kop: 'Bijlmer-bewoners jouwen Borst uit bij plechtigheid vliegramp'.

Een aantal lezers beklaagde zich hierover. 'Eén persoon die iets heeft geroepen; verder niets. Dit is gewoon een verkeerde kop', meldt een lezer uit Groningen. De redactie hoort nauwkeuriger te werken, vindt hij, omdat lezers vaak alleen de koppen lezen of onthouden.

Maar niet alleen lezers klagen regelmatig, gejammer klinkt even vaak op de redactiezaal. Afgezien van klachten over feitelijke onjuistheden of verkeerde woordkeuze, is de redactionele kritiek van algemene aard. 'Onze koppen zijn te vaak te saai', zegt de chef van de redactie binnenland, die als eindredactie een belangrijke leverancier van nieuwskoppen is. 'Ze zouden levendiger, pakkender moeten, maar dan natuurlijk wel zonder dat de inhoud van de boodschap wordt aangetast.'

Over dit reële probleem gaat de eindredactie binnenkort de koppen bij elkaar steken. De hoofdredactie heeft bijvoorbeeld de suggestie gedaan om te breken met het voorschrift dat een kop uit een lopende zin moet bestaan. In een discussiestuk staat daarover dat waar in een andere krant de kop luidde 'Teller in auto', de Volkskrant de kop produceert: 'Kabinet heft belasting over gebruik auto'.

Die regel van de lopende zin is ooit gemaakt om schreeuwerige, zeg maar Telegraaf-koppen uit te sluiten. Maar eerlijk gezegd vind ik de Volkskrant-kop duidelijker, inhoudsvoller, dan die 'pakkende' kop van de concurrent.

Dit mag dan één kant van de discussie zijn, een ander probleem is het gebruik van koppen tussen aanhalingstekens. Ik wil de redactie graag adviseren om die uitsluitend voor te behouden aan letterlijke citaten.

Er zijn nog steeds redacteuren die menen dat het normaal journalistiek gebruik is om aanhalingstekens te gebruiken om de teneur van een artikel weer te geven, of om aan te geven dat het niet om een vaststaand feit gaat. Inderdaad wil de redactie in het vaak gehaaste proces van het koppen maken, niet direct controleerbare beweringen of opvattingen van personen - geen letterlijke citaten dus - gemakshalve tussen aanhalingstekens zetten. Lezers, betrokkenen en ook rechters zijn, begrijpelijk, van oordeel dat aanhalingstekens duiden op citaten.

De werkwijze is dan ook niet correct en kan op de keper beschouwd ook volgens het Stijlboek al niet. Het rechterlijk vonnis in de zaak-Huibregtsen stelt bovendien dat het niet geoorloofd is in een als citaat aangegeven gedeelte van een publicatie iets op te nemen dat niet letterlijk is gezegd. Nee, het koppen maken wordt er niet eenvoudiger op.