Het Holland Festival opent met een overweldigende aanklacht tegen onze omgang met dieren

Is er iets mis met ons? Jazeker, vindt Janina Duszejko, de verteller in de roman Drive your plow over the bones of the dead (in het Nederlands vertaald als Jaag je ploeg over de botten van de doden). In deze ‘feministische ecothriller’ van de Poolse Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk verhaalt Duszejko van haar leven in een afgelegen Pools-Tsjechisch grensstadje aan de rand van een woud. De scherpzinnige zestiger, lerares Engels en amateur-astroloog, doet bijtend en vol zelfspot verslag van de bekrompen, patriarchale dorpsgemeenschap. Anders dan haar buren leeft Janina in volledige harmonie met de natuur die hen omringt, en maakt geen onderscheid tussen mensen en dieren – alle levende wezens zijn voor haar gelijk. Onvermijdelijk krijgt ze het hierdoor aan de stok met de plaatselijke jachtvereniging.

‘Kan dit, gebeurt dit echt, deze verschrikking, deze grote, afschuwelijke, onverschillige, mechanische moordpartij, zonder enig gewetensbezwaar, zonder de minste reflectie?’, foetert ze over jagers, fokkers, stropers, slagers, zonder uitzondering man. ‘Wat is dit voor wereld waarin moord en pijn de norm zijn? Is er iets mis met ons?’ En dan beginnen er doden te vallen. Is de wereld gek of is deze vrouw gek aan het worden? Nemen de dieren wraak op de mensen?

Wraakhorror en toch geestig

De gelauwerde, veelgeprezen regisseur Simon McBurney (65), magiër van licht en geluid, tovert Tokarczuks boek behendig om tot dynamisch, betoverend, overweldigend totaaltoneel. Zijn duizelingwekkende voorstelling met zijn gezelschap Complicité, en de oneindig fascinerende Kathryn Hunter in de hoofdrol, vormt de opening van het Holland Festival. Een voorstelling over gender, moraal, vergankelijkheid, rechtvaardigheid, leven en dood. Gothic wraakhorror met een vleugje Agatha Christie, en ook: een geestige en slimme aanklacht over onze omgang met dieren en de natuur. ‘Hunter’ in de hoofdrol, het is een wonderlijk toeval.

McBurney las het boek nadat Tokarczuk de Nobelprijs had gekregen, en viel als een blok voor deze ‘wonderlijke, activistische klimaatfabel’. In de eerste plaats vanwege de opvallende hoofdpersoon. ‘Een scherpzinnige, geestige en uitgesproken oudere vrouw, van halverwege de zestig, hoe vaak zien we die in kunstuitingen als verteller en hoofdpersoon?’, vraagt McBurney retorisch aan een handvol journalisten in een Zoom-gesprek. ‘Onze westerse maatschappij is geobsedeerd door jeugd, en geneigd om deze categorie vrouwen structureel over het hoofd te zien. Ik herinner me van mijn moeder, toen zij in de zestig was, dat ze zich tot haar grote frustratie volstrekt onzichtbaar voelde. Maar het goeie van Janina Duszejko is dat ze haar onzichtbaarheid aanwendt voor een hoger doel. Ze maakt er haar superkracht van, en gebruikt het als een wapen tegen degenen die haar irrelevant verklaren.’

In de vorm van zijn voorstelling speelt McBurney met dit gegeven, en met het mogelijke ongemak van een publiek dat rechtstreeks wordt aangesproken, ja zelfs aangeklaagd, door deze strijdbare oudere vrouw. Dat doet hij door haar een microfoon te geven, en haar dwars door de vierde wand met de zaal te laten praten, als een stand-upcomedian, wat ze gezien haar droge humor en zelfspot heel goed zou kunnen zijn. McBurney: ‘En natuurlijk is de microfoon hier ook een belangrijk symbool. Want wie de microfoon heeft, heeft het woord en kan zich het beste verstaanbaar maken.’

Niet voor niets wordt de microfoon haar tijdens de voorstelling meer dan eens afhandig gemaakt. Of is er weer een speechende politicus aan het woord die het ding niet meer los wil laten. Al ouwehoerend met de zaal belooft zo’n man economische groei en banen, en ontkent en passant de klimaatverandering.

McBurney: ‘De microfoon is intiem en indringend, onontkoombaar, je móét luisteren. En het ding heeft ook politieke en juridische connotaties: denk aan een getuige in de rechtszaal of een actievoerder op een zeepkist.’

Wegkijken onmogelijk

Ook Janina Duszejko is een activist. Als zij het woord neemt, is het namens de reeën, herten, dassen, hazen en everzwijnen uit de omgeving. Ze beschrijft ze teder, liefdevol, invoelend. Hun ogen, hun houding, hun blik. Ze beschrijft hoe ze een pijnlijke marteldood sterven in een strop. Tokarczuk dwingt je heel dichtbij te komen, en hun schoonheid en lijden te zien. Zo wordt het onmogelijk om weg te kijken. Waarom doen wij andere wezens dit aan? Tokarczuk wendt al haar literaire talent aan om de thematiek invoelbaar te maken. Slimme vondst: ze laat Janina consequent liefdevol spreken over ‘mijn meisjes’. Het duurt even voor de lezer doorheeft dat dat niet over dochters, maar over honden gaat.

Ziet Janina een dierenkarkas bij de slager, dan is het alsof ze een lijk ziet hangen. Treft ze bij haar wrede buurman Grootvoet een hertenhoofd aan, dan is het of ze het afgehakte hoofd van haar zus in de vensterbank ziet staan. Tokarczuks taal is zo indringend dat de lezer dit gaandeweg óók gaat voelen. Vooraf leek een vertaling naar toneel dan ook een uitdaging: hoe breng je die mens-dier-verwarring goed voor het voetlicht? Hoe hef je op toneel het onderscheid tussen mensen en dieren op?

Hypermoderne techniek

McBurney en zijn gezelschap Complicité doen vernuftige vondsten, waarmee de dieren en de natuur ook in het theater onontkoombaar tot leven komen. Daarvoor gebruikt hij nieuwe én oeroude technieken.

Een ingenieus lichtplan tovert een weidse sterrenhemel tevoorschijn. Dankzij videoprojecties waant de toeschouwer zich in een donker, bewegend, ademend woud. De hypermoderne geluidstechniek brengt Janina’s knerpende voetstappen in de sneeuw beklemmend dichtbij – ze ademt warme wolkjes nevel in je oor. In het bladerdek ritselen onzichtbare vogelvleugels. McBurney speelt een slim spel met fel licht en donkerslag – zo doemen scènes op uit het duister, en vloeien tijden en plekken naadloos in elkaar over.

Het heeft iets paradoxaals, hoe McBurney en zijn team met behulp van de modernste theatertechnieken de natuur zo overtuigend de schouwburg binnen halen. ‘Eigenlijk zou je deze voorstelling op een open plek in een bos moeten spelen, zonder enige vorm van techniek’, peinst hij. ‘Dat zou het eerlijkst zijn, het meest consequent. Maar wij hebben juist gekozen voor het effect dat technologie teweeg kan brengen. Neem iets als TikTok, dat kruipt echt in je hoofd; technologie kan ons brein overnemen. Dus wij laten de techniek als het ware de toeschouwer infiltreren. We willen in het hoofd en onder de huid van het publiek kruipen, tot het onderbewuste doordringen, om de schoonheid en het belang van de natuur te onderstrepen. We gebruiken het manipulatieve aspect van de techniek voor een nobel doel.’

Acteurs als vos, hond, vogel of hert

Maar de belangrijkste vondst waarmee McBurney zijn publiek verleidt is zo oud als het theater zelf. De regisseur laat zijn acteurs niet alleen de mensen, maar ook de dieren spelen: ze transformeren overtuigend tot vos, hond, vogel of hert. Dat klinkt kinderachtig, maar werkt hier ronduit betoverend. Een speler cirkelt rond de tafel als een nerveuze hond. In de handen van de acteurs transformeren fladderende boekjes tot een zwerm vogels. Twee mooie, lange actrices richten zich gelijktijdig op – grote ogen, schichtige blik, en vouwen hun vingers tot een hertengewei. Het is een simpele, maar schitterende triomf van de verbeelding. Later, op een gemaskerd bal, gaat Janina veelzeggend verkleed als wolf.

Door mensen letterlijk de dieren te laten belichamen wordt het onderscheid in het theater nog diffuser, de morele verwarring nóg groter. Waarom is de ene dood moord en blijft de andere ongestraft? Hoe kan dat rechtvaardiger? Deze verslaggever besloot tijdens een opvoering in Londen halverwege de voorstelling nooit meer een hap vlees te eten (we zijn bijna twee maanden verder en tot nu toe gaat dat goed). Zo overtuigend kan kunst zijn.

Het boek van Tokarczuk is uit 2009, en inmiddels ziet McBurney om zich heen enerzijds grotere natuurcatastrofes, en anderzijds een toenemend bewustzijn over de rol en de impact van de mens. ‘Gelukkig is er nu eindelijk echt iets aan het veranderen, bijvoorbeeld in het idee dat de natuur iets buiten ons zou zijn, in plaats van in ons en overal om ons heen. Eindelijk zien we onze eigen, onlosmakelijke verbondenheid met de planeet. Het antropocentrisme wankelt; dit is een tijd van overgang naar iets nieuws. Tokarczuk en haar hoofdpersoon waren in die zin hun tijd vooruit.’

Verwijt van ‘ecoterrorisme’

Tokarczuk, zegt hij, laat ons nadenken over de diverse vormen van macht, lichamelijke, politieke, religieuze en economische macht, die het huidige, destructieve systeem in stand houden. En ze onderzoekt de noodzaak tot verzet hiertegen. ‘Wat zit er scheef in onze maatschappij, waar dienen we tegen te vechten?’ Ze toont, enigszins schematisch maar behoorlijk overtuigend, het verwoestende effect van ‘mannelijke’ (kapitalistische, patriarchale, neoliberale) krachten, en de wraak hierop van moeder aarde. Niet toevallig leggen in het boek de (mannelijke) vertegenwoordigers van de macht één voor één het loodje. Het kwam haar in thuisland Polen op het verwijt van ‘ecoterrorisme’ te staan. McBurney, smalend: ‘Maar het is een fabel; magisch-realisme. Het is ‘maar’ fictie; het is ‘maar’ kunst.’

Aan de andere kant is Janina Duszejko intussen het domein van de kunst ontstegen. Haar naam siert geregeld de spandoeken van klimaatactivisten, die haar engagement en strijdbaarheid tot voorbeeld stellen. Duszejko is een personage dat de overstap maakte naar de echte wereld, en daar daadwerkelijk symbolisch iets betekent.

In de persoon van Kathryn Hunter stapt ze ook op het toneel onbevreesd de schijnwerper in, het tanige lichaam gehuld in een witte nachtjapon die spookachtig oplicht in de nacht. Met hese stem uit ze ongeremd haar onvrede, haar woede, haar spot, en haar fundamentele, hoogst noodzakelijke maatschappijkritiek. En wij luisteren. Janina Duszejko is niet langer onzichtbaar, en dat is goed nieuws.

Drive Your Plow Over the Bones of the Dead, van Simon McBurney ism Complicité, naar het boek van Olga Tokarczuk. 1 t/m 3/6 op het Holland Festival.