Grote geesten in gesprek over film

De ontmoeting tussen Alfred Hitchcock en zijn bewonderaar François Truffaut geldt, als gesprek tussen grote geesten, zo ongeveer als de Jalta-conferentie van de cinematografie. Bewegend beeld van de sessie bestaat niet, alleen wat foto's, maar gelukkig hebben we de tapes nog. De 30-jarige Truffaut, die toen drie films op zijn naam had staan, waaronder het meesterwerk Jules et Jim, kwam naar Hollywood als ambassadeur van het cinefiele periodiek Cahiers du Cinéma.

Op de redactie van het tijdschrift in Parijs was besloten dat Alfred Hitchcock niet zomaar een filmmaker was, maar een heuse auteur. Een cineast die zijn eigen obsessies, angsten en fetisjismen in zijn werk stopte, en daarmee zijn films een strikt persoonlijke signatuur meegaf.

Zoals Truffaut aan de maestro schreef: 'Sinds ik zelf filmmaker ben, is mijn bewondering voor u geenszins afgezwakt; integendeel, ze is alleen maar gegroeid en veranderd van aard. Er zijn veel regisseurs met een liefde voor film, maar u bent bezeten door het celluloid.'

Gestreeld

Hitchcock, toen 63 en schepper van een oeuvre van meer dan vijftig speelfilms, was erdoor gestreeld. Hij antwoordde per telegram op het interviewverzoek: 'Beste meneer Truffaut, uw brief bracht mij de tranen in de ogen en ik ben dan ook zeer dankbaar van u zo'n eerbetoon te mogen ontvangen.'

Vijfhonderd vragen zou Truffaut stellen, in chronologische volgorde. Ze begonnen op 13 augustus 1962 en draaiden uit op een marathonsessie van 50 uur, verdeeld over acht dagen. Om babylonische spraakverwarring te voorkomen werd tolk Helen Scott aan boord gehaald. Vijf jaar later verscheen het boek Hitchcock / Truffaut, dat de bijbel zou worden voor een hele generatie aankomende filmmakers.

Een deel van hen komt aan het woord in de nieuwe documentaire die Kent Jones over de sessies maakte, eveneens getiteld: Hitchcock / Truffaut. Wes Anderson, Martin Scorsese, David Fincher, Paul Schrader, Peter Bogdanovich en vele anderen vertellen hoe het boek hun kijk op film heeft veranderd. Tot begin jaren zestig waren de grote studio's de baas geweest, en als overlevingsstrategie stelden de regisseurs zich bescheiden op.

Artikel gaat verder onder video.

Martin Scorsese in de documentaire Hitchcock/Truffaut:

'John Ford sprak dan: 'Ik maak alleen maar westerns, hoor.' Howard Hawks: 'Ik doe slechts komedies.' Of Hitchcock: 'Ach, het zijn maar thrillers.' '

Maar Truffaut plaatste de regisseur aan de top van de piramide. Dat was nieuw. Hij noteerde in de inleiding van zijn boek: 'Als je, in het tijdperk Ingmar Bergman, de stelling accepteert dat film een vorm van kunst is, gelijkwaardig aan literatuur, dan stel ik voor dat Hitchcock thuishoort tussen de 'kunstenaars van de angst' , zoals Kafka, Dostojevski en Edgar Allan Poe.'

Die bevrijdende boodschap was niet aan dovemansoren gericht. Vandaag de dag wordt het werk van Hitchcock algemeen erkend als inventief en klassiek. Films als Rear Window, North by Northwest, Vertigo of Psycho blijken een onuitputtelijke bron van inspiratie. Maar die waardering was in de jaren vijftig - met Hitchcock op de toppen van zijn kunnen - helemaal nog niet zo vanzelfsprekend. Ja, hij was bekend, onder meer door de uitgekiende publiciteit van producer David O. Selznick, en misschien nog wel meer door de televisiereeks Alfred Hitchcock Presents.

Maar juist dat commerciële succes maakte Hitchcock in de ogen van Europese en Amerikaanse critici verdacht en in de regel werden zijn films neerbuigend besproken.

Totdat Truffaut en zijn tijdgenoten bij Cahiers du Cinéma er een slinger aan gaven - mooi, dat het geschreven woord destijds nog zo invloedrijk kon zijn.

En daarover gaat het in de documentaire Hitchcock / Truffaut - verplichte kost voor cinefielen. Illustratieve clips uit zijn films worden versneden met levendige fragmenten uit het interview in 1962. Hitchcock heeft er hoorbaar zin in. Op licht aristocratische toon analyseert hij zijn eigen werk, en geeft veel van zijn motieven prijs.

Zo hoor je hem brommen: 'Logica is saai.'

Saaie stukken

Of: 'De mensen denken te weten wat de volgende stap is in het verhaal. En dan zeg ik: 'O ja?' '

Andere Hitchcock-stelling: 'Film is de werkelijkheid, maar dan met de saaie stukken ertussenuit geknipt.' En dan doceert hij over het versnellen van scènes, of hoe - als het spannend wordt - juist vertraging het maximale effect sorteert.

Beroemd is zijn provocerende opvatting dat alles in dienst van de vertelling moet staan en niet van de personages: 'Acteurs zijn maar... vee.' Met method actors had hij niet zo veel op. Bij de opnamen voor I Confess had hij de grootste moeite Montgomery Clift in het gareel te houden.

Helemaal Hitchcock. Hier spreekt een regisseur die in zijn films het liefst alles vertelde met beelden: visual storytelling. Hij stamde immers nog uit de tijd van de stomme film, toen er überhaupt geen dialoog was. Zijn films moest je ook zonder geluid kunnen begrijpen. Wisten we trouwens wel hoe hij elke scène al in zijn hoofd zag, voordat hij ze in storyboards ving?

En zo gaat het verder, en Truffaut zuigt alle kennis uit deze bijzondere masterclass gretig op, laat Hitchcock zogezegd helemaal leeglopen.

Twee keer verzoekt Hitchcock de opnamen even stil te leggen. De eerste keer na de vraag in hoeverre dromen en nachtmerries zijn films beïnvloeden. De tweede keer als Truffaut informeert of film een katholiek medium is, en of Hitchcock zich daar gezien zijn rooms-katholieke achtergrond nog altijd verwant mee voelt. Dat is blijkbaar het terrein waar de grote regisseur niet heen wil.

Necrofilie

Te gevaarlijk, wellicht? Normaal gesproken was hij behoorlijk gesloten, of maakte zich er op een persconferentie met een grapje vanaf. Nu gaf hij bijna alles prijs, tot een verwijzing naar necrofilie in Vertigo aan toe. Linke soep voor een kunstenaar. Je kunt de dingen ook compleet dood duiden, immers. Als het publiek al je motieven kent, hoe kun je datzelfde publiek dan daarna nog verbazen? Laat het mysterie in tact, moet Hitchcock bij die twee vragen hebben gedacht. Of hij een katholieke filmer is? Laat anderen het maar beoordelen.

Opnieuw Martin Scorsese: 'En óf Hitchcock een katholieke filmer is', stelt hij in de nieuwe documentaire. 'Herinner je je dat shot uit The Birds waarbij de camera van olympische hoogte op een stad in brand af zweeft? Dat is het oog van God, haha!'

Hoe goed ook de opgevoerde zegslieden in de documentaire, jammer is het eigenlijk dat Kent Jones Paul Verhoeven niet heeft benaderd. Hij had uitstekend in dit rijtje gepast. Met Basic Instinct maakte hij als fan van het eerste uur zijn veelbesproken Hitchcock-hommage, en hij kan het Hitchcock-sleutelbegrip suspension of disbelief helder uitleggen: het wegnemen van wantrouwen bij de kijker over het verloop van het verhaal. Dat is per slot van rekening essentieel voor een thriller. Als niemand het gelooft, houdt het allemaal op.

Feestje

In Basic Instinct vertelt Sharon Stone hierover zelfs aan tegenspeler Michael Douglas, in haar hoedanigheid van thrillerschrijfster Catherine Tramell. Leuke vondst, om in een Hitchcock-hommage een Hitchcock-sleutelbegrip door de personages te laten bediscussiëren.

Enfin, voor filmfanaten is Hitchcock / Truffaut sowieso een feestje. Toch vergeet de film een belangrijk aspect aan te snijden. Wat vond Hitchcock achteraf zelf van de marathonsessie in 1962? Toen de interviews werden afgenomen, kon hij onmogelijk inschatten welke impact dit boek zou hebben. Op genoemde aarzelingen na, lag zijn hele ziel en zaligheid op straat: het geheim van de smid, zogezegd. Had hij zich toch te veel door zijn bewonderaar laten meeslepen?

Feit is dat hij na het verschijnen van Truffauts boek nog slechts drie films maakte, en niet bepaald zijn beste: Topaz, Frenzy en Family Plot. Het leek wel of hij plotseling zijn inspiratie kwijt was.

Het is natuurlijk geweldig dat in die vijftig uur gesprekken alle kennis van Hitchcock voor de eeuwigheid is vastgelegd. Maar het zal toch niet zo zijn dat François Truffaut, de man die Hitchcock daarmee definitief op het schild hees, onbedoeld ook diens vernietiger werd?

Hitchcock / Truffaut (2015), 80 min. De film van Kent Jones is vanaf vandaag te zien in filmmuseum EYE in Amsterdam en in 13 andere zalen in het land.

_{Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.}