Gegrepen door licht, lucht, wind, zweten, zwoegen en de paalworm
Midden op de kronkelige Westfriese Zeedijk, met links Eenigenbrug en rechts Burgerbrug, waan je je voor een reusachtig naïef-realistisch schilderij: een staalblauwe wolkenlucht boven hardgroene grasvlaktes, aan de horizon enkele feloranje boerderijdaken, dwars door het land het spoor van een gele tractor, hier en daar een plukje zwartwitte koeien....
Van onze verslaggeefster
Truus Ruiter
WARMENHUIZEN
De heldere simpelheid van lucht en land lijkt een open, kinderlijke blik op het landschap te willen afdwingen. Het is niet verwonderlijk dat op een tentoonstelling over de Westfriese Omringdijk een flink aantal naïeve schilderijen hangen. Cornelis de Geus, Cornelis Kaay en met name Jannie Kuiper laten in de Ursulakerk in Warmenhuizen heel precies zien wat zich op een zonnige zomerdag aan je opdringt.
Maar West-Friesland heeft ook een zware, zompige, winderige, druilige, hardvochtige kant. De schilderijen van Jan Pieter Pool, Dirk Breed - zijn akelig groene schilderijen laten West-Friesland op zijn gruwelijkst zien -, Ed Dekker en Willem Weenink gaan over de rusteloosheid van de polder, over volharding, wroeten, ontginnen en het afdwingen van de oogst, zweten en zwoegen.
Vijftien jaar geleden werd in de Oude Ursulakerk, een fraai dertiende-eeuwse dorpskerkje, een tentoonstelling georganiseerd over de geschiedenis van de Westfriese Omringdijk, die vanwege zijn unieke, historische karakter sinds 1983 op de monumentenlijst staat. Nu geven eenentwintig kunstenaars hun visie op de dijk.
Op een handvol pentekeningen van Cornelis Pronk, Hendrik Tavenier en Hendrik de Winter uit de achttiende eeuw na en een schilderij van Willem Kooiman uit 1861, bestaat de tentoonstelling uit hedendaags werk. In veel gevallen zijn het schilderijen en aquarellen uit dit jaar zelfs.
De keuze van het onderwerp beperkte de keuze van kunstenaars. De honderdzesentwintig kilometer lange dijk, die in grofweg gezegd van Alkmaar, Schagen, Medemblik, Enkhuizen via Hoorn weer naar Alkmaar voert, blijkt in al zijn schoonheid toch weinig nationaal vermaarde kunstenaars te hebben geïnspireerd. Op Jaap Hillenius en Jaap Min na, zijn voornamelijk minder bekende kunstenaars die aan de tentoonstelling meewerken. Jan Hollenberg maakte twee aardige, stemmige etsen van de Ursemmerringvaart en Wil de Bie tekende met een fijn pennetje de omgeving van Eenigenburg, die de speciale kale, winterse aanblik van het boerenland heel treffend weergeeft.
Ook de eenvoudige aquarellen van Marleen Wijma en de collages van Bep Toscani hebben een zekere helderheid die aanspreekt. Het schilderij van The Lau, 'Nabij Eenigenburg' met zijn onweerslucht en nietsvermoedend vissertje, is krachtig en degelijk. Hoe anders, minimalistisch bijna, is het werk van Michiel Hertroys die met een enkele penseelstreek een boerderij en een horizon neerzet.
Meer dan één keer duikt op de expositie de naam Eenigenburg op - voor veel kunstenaars blijkbaar een onweerstaanbaar schilderachtig oord. Het boerendorp ligt tussen Alkmaar en Schagen, op een terp, een middeleeuwse vluchtheuvel voor het wassende water. Tot ver in de dertiende eeuw werd West-Friesland van tijd tot tijd ernstig bedreigd door noordwester stormen, die de Noordzee tot diep de polders invoerde.
De graaf van Holland, gesteund door de abdij van Egmond, zette zich in voor de bescherming van West-Friesland en vanaf 1320 is de omringdijk gesloten. De dijken bestonden uit zand, bedekt met aarden en rieten zoden en slijk. Alle burgers waren verplicht mee te werken, tegen betaling van kaas, brood en bier. In de zestiende eeuw werd ook zeewier gebruikt: in grote hoeveelheden opgestapeld, soms tot zes meter hoog, ging het spul broeien, waarna het door zijn gewicht aaneenklonterde. Een dubbele rij palen moest de dijk verstevigen.
Toen in de achttiende eeuw de paalworm toesloeg - een houtworm die niet bang is voor zout water - bleek de helft van de omringdijk ondeugdelijk, wat een enorme paniek teweeg bracht. Men zag de paalwormplaag als een straf van God, stelde gebedsdagen in, zocht en vond schuldigen. De wormplaag gaf het signaal tot een vernieuwde vervolging van sodomieten (homoseksuelen).
Zo kronkelig en smal als de dijk tussen Alkmaar en Schagen is (veroorzaakt door vele doorbraken, waarna de dijk werd verlegd), zo hoekig is hij in het noorden en oosten, waar veelal dubbele dijken lagen. Er ontstonden daar rechthoekige watertjes, zogenaamde kleiputten, omdat men de aarde voor het dijkherstel 'ter naaster plaatse en minster schade' moest halen. In de loop der eeuwen werd de dijk op de meeste plaatsen steeds weer opgehoogd - in totaal hebben honderdduizenden mensen er aan meegewerkt, 'langer dan aan piramiden, kathedralen en de Chinese muur', aldus J.J. Schilstra, die veel over de dijk publiceerde.
Het boekje Het Omringdijkpad van Frank van Loo, dat vorig jaar verscheen, is een uitstekende gids om delen van de Westfriese dijk te wandelen, te fietsen of met de auto te volgen. 't Brengt je langs fraaie dorpen als Kolhorn - dat ooit aan zee lag -, Winkel, dat in 1415 stadsrechten kreeg maar een dorp bleef, Twisk met zijn fraaie stolpboerderijen, de havenstadjes Medemblik en Enkhuizen, Schellinkhout. Vanaf De Hulk, onder Hoorn, is er een wijds uitzicht op het Markermeer.
De Westfriese Omringdijk, t/m 24 augustus in de Oude Ursulakerk, Warmenhuizen. Dagelijks van 13-17 uur. Het Omringdijkpad van Frank van Loo uitgeverij Cadans, ¿ 29,90.
