Elf grote kunstprojecten langs de route van de elfstedentocht: een ‘krankzinnig plan’ met happy end

‘Wie in deze zaal wil graag een leeuw van 4 meter hoog voor zijn raam hebben?’ In het Friese Workum stond niet iedereen te juichen toen de Britse kunstenaar Cornelia Parker vorig jaar haar fonteinontwerp presenteerde; twee grote leeuwen die elkaar bevechten met water dat uit hun klauwen sproeit.

Het was ook een explosief recept: een in Amsterdam wonende curator plus een trits internationale kunstenaars en de inwoners van het elftal steden van de Friese Elfstedentocht. Samen gingen ze beslissen over elf grote kunstwerken – fonteinen – in de openbare ruimte. Het was Randstad versus provincie in optima forma.

Toen documentairemaker Roel van Dalen vijf jaar geleden hoorde over het ‘krankzinnige plan’ 11 Fountains (onderdeel van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018), wist hij meteen dat hij het wilde volgen. Hij vond in Friesland meer drama dan hij had verwacht. Toch is het gelukt. De elf grote fonteinen worden vandaag onthuld. Wat daaraan vooraf ging, is vanaf zondag op televisie te zien.

Fonteincommissie

Dus ook de confrontatie in Workum, waar de spanning hoog opliep. 11 Fountains-curator Anna Tilroe stond Parker bij, net als de leden van de plaatselijke fonteincommissie. ‘Je ziet alleen de zijkant’, pareerde de kunstenaar en ‘de twee leeuwen zijn 3 meter hoog.’ De Workummers leken niet gerustgesteld.

Elf Friese steden had Tilroe te veroveren, met elf kunstprojecten. 11 Fountains is onderdeel van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 (zie kader). Documentairemaker Roel van Dalen mocht meekijken hoe dat verliep. De presentaties, de maquettes, de meetlinten, de kunstenaars die wat onwennig door ‘hun’ stadje lopen. En de Friezen die hen rondleiden. En die bedenkingen hebben: bij de vorm, de plek, het geluid (fonteinen klateren nogal) en de afmetingen. Zelfs in een fonteincommissie kan scepsis overheersen. In Hindeloopen: ‘Het mag wel een waterkunstwerk zijn. Maar geen fontein. Dat zou storend zijn.’ De komende drie zondagen zendt de NTR Roel van Dalens documentaire Elf Friese Fonteinen uit, een bioscoopversie is in de maak.

Van Dalen, die bekend is van zijn documentaires over bijvoorbeeld Ajax (Daar Hoorden Zij Engelen Zingen) en over het Stedelijk Museum (De Hartslag van het Stedelijk), had meteen door dat het spannend zou worden in Friesland. Vijf jaar geleden hoorde hij van Tilroe over het plan: ‘Internationale kunstenaars die in de metropolen van de wereld wonen en werken en dan die Friezen die natuurlijk een zeer autonoom volk zijn. Dat wordt een interessante botsing, een fenomenaal onderwerp, dacht ik.’

Wantrouwen

Tilroe zelf voorzag geen grote problemen. Naïef, zegt ze achteraf: ‘Ik heb onderschat hoe moeilijk het zou worden.’ Het eerste wat ze in Friesland had uit te leggen, is waarom ze geen Friese kunstenaars koos. De Friese trots die ze zag, die angst dat aan hun identiteit getornd werd, vergelijkt ze met een bredere huiver voor vreemdelingen: ‘Dat speelt nu overal in Europa. Het was interessant om te kijken of ik dat kon doorbreken.’ Daarvoor moest ze de Friezen meekrijgen in haar inhoudelijke motivatie: ‘Buitenlandse kunstenaars zien Friesland heel anders.’

De grote mistfontein van Jaume Plensa in Leeuwarden is bijvoorbeeld gebaseerd op de mist boven de Friese velden: ‘De kunstenaar is Catalaans, hij was verbluft toen hij dat zag. En hoe kijkt een Chinese kunstenaar naar de ambachtelijkheid van Hindeloopen? Daar heb ik dan ook een kunstenaar uitgenodigd die ambachtelijk werkt .’

Wat Tilroe tegenviel, was het wantrouwen waar ze op stuitte. In Workum, waar de weerstand het hevigst was, werden door de inwoners twee alternatieve fonteinen voorgesteld, waarvan een nu ook in het stadje prijkt: een fontein van piemels, met crowdfunding gefinancierd. Tijdens een inspraakavond betoogde een Workummer zelfs dat de leeuwenfontein helemaal niet door Parker zou zijn bedacht.

Cultuurschatten

Ook documentairemaker Van Dalen was verrast door de hevigheid van het verzet: ‘Ik heb heel wat ellende weg moeten gooien.’ En hij koos ervoor om humor aan de documentaire toe te voegen: ‘Kunst is vaak zo serieus’. Hij nodigde Jan Jaap van der Wal uit om een stand-up show te maken over de fonteinen en alle botsingen. Die combinatie van stand-up en documentaire had Van Dalen zelf ook niet eerder gezien, het grappige commentaar leek hem een goed alternatief voor een presentator. Scènes uit de conference, die Van der Wal opvoerde voor de voor- en tegenstanders van de fonteinen, zijn door de documentaire geweven. ‘Een beetje zoals in de serie Seinfeld,’ legt Van Dalen uit. Van der Wal werd gekozen omdat hij Fries is. Tilroe: ‘Hij kan dingen zeggen die je als niet-Fries echt niet kan zeggen.’

Tilroe had in elke stad inwoners uitgenodigdeen fonteincommissie te vormen, die de kunstenaar kon rondleiden en ontwerpen mocht beoordelen. De leden van die commissies kregen het best zwaar, soms weken ze een poosje uit naar een supermarkt in een andere plaats omdat ze anders voortdurend in discussies over de fontein verzeilden. Tilroe: ‘De commissies zijn pal achter de kunstenaars blijven staan. Mede door hun steun heb ik het vijf jaar kunnen volhouden.’

Toen ze aan het project begon kende Tilroe Friesland niet goed: ‘Ik kwam hier eigenlijk nooit. Mijn mond viel open van verbazing toen ik zag hoe prachtig die oude steden zijn met cultuurschatten die grotendeels verborgen zijn.’ Met de fonteinen hoopt zij cultuurtoerisme op gang te brengen. Voor de vergrijzende regio kan dat een belangrijke economische impuls betekenen.

Van Dalen legt uit dat een goede documentaire gebaat is bij hoofdpersonen die ‘diep vallen en tot grote hoogte stijgen’. Er komt een happy end, belooft hij. Alle fonteinen zijn er gekomen, ook de leeuwen in Workum. ‘Uiteindelijk vindt elke stad zijn fontein de mooiste fontein’, zegt Tilroe. Van Dalen spreekt over het ‘Eiffeltoren-effect’: ‘Parijzenaars zagen die Eiffeltoren echt niet zitten toen die werd gebouwd, maar een paar jaar later waren ze er trots op.’ De derde aflevering moet nog gemonteerd worden na de onthulling deze vrijdag. Deze week hoopt Van Dalen nog een voormalige tegenstander te vinden die inmiddels wél blij is met de fontein. Of dat is gelukt zal in de slotaflevering blijken.

Elf Friese Fonteinen, NTR, vanaf zondag 20 mei, 20.15 NPO2

Filmpremière 21 mei in Sneek, vertoningen: 11friesefonteinen.nl

11 Fountains: Alternatieve elfstedentocht

Het plan voor topkunst in de Friese elf steden was onderdeel van de pitch waarmee Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa werd. Dat het fonteinen zouden worden, bedacht artistiek leider Anna Tilroe vervolgens: rond fonteinen komt de gemeenschap bij elkaar. Tilroe is kunstcriticus (ze schreef voor de Volkskrant, NRC en de Groene Amsterdammer), curator en was bijzonder hoogleraar kunst en cultuur aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. In 2008 stelde ze de tiende tentoonstelling Sonsbeek in Arnhem samen, die in honderd dagen meer dan 120 duizend bezoekers trok.

De elf fonteinen zijn permanente kunstwerken op prominente plekken in de elf steden. In de winter staan ze vanwege bevriezingsgevaar uit, dus als de Elfstedentocht doorgaat, zullen ze alleen als sculpturen te zien zijn. ‘Dat was een criterium’, zegt Tilroe, ‘ook zonder water moesten de kunstwerken een artistieke beleving zijn.’ De kosten voor het project 11 Fountains zijn begroot op 5,6 miljoen euro, grotendeels komt dat uit het budget van de Stichting Leeuwarden Culturele Hoofdstad, gedeeltelijk wordt het gefinancierd door de zes gemeenten waar de steden onder vallen, de provincie en sponsoren.

Vrijdag 18 mei feestelijke onthulling fonteinen vanaf 15.30, zie: 11fountains.nl