Een topleeservaring

Boris Pasternak is de geschiedenis ingegaan als de eerste dissidente Sovjetschrijver. Tot de verschijning van zijn roman Dokter Zjivago was Pasternak buiten Rusland alleen onder specialisten bekend. Maar Dokter Zjivago mocht in de Sovjet-Unie niet verschijnen, omdat de roman werd beschouwd als anti-Sovjet. Pasternak heeft het boek toen aan een Italiaanse uitgever gegeven, om het in het Westen uit te geven. Eerst in het Italiaans, daarna in het Russisch en vervolgens in alle talen denkbaar. Pasternak kreeg de Nobelprijs en de Sovjet-Unie stond in haar hemd.

Als dit gebeurd was onder Stalin, was Pasternak onmiddellijk geëxecuteerd of eigenlijk: onder Stalin was het nooit gebeurd. Maar Stalin was dood en zijn opvolger, Chroesjtsjov, had juist alle politieke gevangenen vrijgelaten, de strafkampen gesloten en het executeren van schrijvers afgeschaft. In plaats daarvan werd een haatcampagne begonnen tegen Pasternak. Overal in het land klommen Sovjetburgers in de pen om hun diepe afkeer kenbaar te maken van Pasternak, die werd weggezet als nestbevuiler. De teneur werd aangereikt door Chroesjtsjov die met zijn bekende elegantie verklaarde: zelfs een varken schijt niet in zijn eigen trog!

Pasternak kreeg het hondsbenauwd, de Stalinterreur lag nog vers in het geheugen, en hij weigerde de Nobelprijs. De affaire-Zjivago was de eerste grote overwinning van het Westen in de cultuuroorlog met de Sovjet-Unie die was losgebarsten na Stalins dood. Die nederlaag moest de Sovjet-Unie natuurlijk ingepeperd krijgen, dus werd er een Hollywoodspektakel van de roman gemaakt, dat werd overladen met Oscars. Een klassieke film inmiddels, maar veel goed heeft die hij het boek niet gedaan. De roman bevat wel enige melodramatische en banale trekjes, maar die worden in de film eindeloos uitvergroot.

Vervolgens ontstond het beeld van Pasternak-de-dissident, een man die in het diepste geheim zijn subversieve werken schreef, waarin het communistische systeem werd gehekeld. Of, zoals een reportage van de AVRO in 2011 nog meldde, een 'man die helemaal alleen stond, en durfde uit te komen voor het lijden van zijn land'.

Dat beeld verdient correctie. Pasternak voerde geen politieke oppositie, politiek interesseerde hem niet, en hij kwam niet uit 'voor het lijden van zijn land'. Eerder toont de affaire vooral de schizofrene situatie waarin schrijvers en kunstenaars zich bevonden in de Sovjet-Unie.

Pasternak was Sovjetadel. Hij behoorde tot een kleine groep zeer geprivilegieerde intellectuelen die in omstandigheden leefden die voor gewone Sovjetburgers onbereikbaar waren. Dat hij ten tijde van Stalin leefde onder de dreiging van verbanning of executie is ook waar, want alle Sovjetadel werd bedreigd. Stalin liet zijn meest loyale volgelingen executeren en de minder loyale volgelingen ook. Het was een tombola en Pasternak had een lootje, net als de anderen.

Zijn 'datsja' in het schrijversdorp Peredelkino bij Moskou is een schitterend vrijstaand huis met garage en tuin, zeg maar park, ter grootte van enkele voetbalvelden. Het huis was een gift van de schrijversbond, als dank voor Pasternaks grote verdiensten voor de Sovjetliteratuur. Ik ken geen Nederlandse schrijver die ooit zo schitterend heeft gewoond - en dan iemand die vertaalt en dicht. Vertalen en dichten! Als er in Nederland één baan is die uitzonderlijke intellectuele vaardigheden combineert met een salaris onder het minimumloon, dan vertalen en dichten. Maar Pasternak leefde in Peredelkino op hetzelfde niveau als hoge partijofficials. Let wel, in een tijd dat een gewone Rus met zijn gezin op een enkele kamer woonde, in een huis waar ze badkamer en keuken deelden met anderen, en ongetrouwde arbeiders op slaapzalen werden gehuisvest.

In deze context Pasternak reduceren tot slachtoffer van het Sovjetbewind wordt moeilijk.

Een deel van de verontwaardiging die ontstond, had wel degelijk te maken met de bevoorrechte positie die mensen als Pasternak hadden. Almaar diep denken in zijn luxedatsja en dan ook nog heulen met het buitenland!

Hij was bovendien vreselijk knap, te knap denk ik. Hoge jukbeenderen, brede, sensuele mond en een voorhoofd, zo nobel en plechtstatig. En haar. Haar! Omar Sharif is gecast omdat hij op Pasternak zou lijken. Maar zo'n verwijfde hollywoodster met zijn blotebillengezicht en zijn verwende braafheid, nee, dat heeft niets te maken met die masculiene présence van Pasternak: zoveel seks en waardigheid in één man, dat is niet te harden.

Aan al die privileges hing een prijs. Schrijvers moesten loyaal zijn en via hun schrijfwerk bijdragen aan de ideologische propaganda. Pasternak probeerde daaraan te ontkomen door vooral vertaalwerk te doen. Maar Dokter Zjivago was anders. Dat was een monumentale roman en die moest dus minimaal lippendienst bewijzen aan de idealen van de Sovjetstaat. De roman bevatte weliswaar geen expliciete kritiek op de Sovjet-Unie, maar toch was er iets helemaal verkeerds mee, volgens de redacteuren die over de uitgave moesten beslissen. En daar hadden ze wel gelijk in, denk ik.

Ten eerste: de roman heeft mystieke pretenties en delen ervan zijn ronduit religieus. Hij representeert een wereldbeeld waarin menselijke relaties belangrijker zijn dan economische relaties, waarin het heden belangrijker is dan de toekomst, en proza ondergeschikt is aan poëzie. Dat gebeurt eigenlijk letterlijk. De roman wordt gevolgd door een lange reeks gedichten en er is wat voor te zeggen dat de roman een inleiding is op de poëzie. Die poëzie is trouwens ongelooflijk goed, en geweldig, geweldig vertaald. Het dominante vooruitgangsdenken van de Sovjet-Unie wordt genegeerd en daarmee wordt de bestaansreden van de communistische staat onderuit gehaald.

Maar Pasternak zag de roman niet als anti-Sovjet en hij was geschokt dat hij door anderen zo werd gezien. Eerder probeerde hij de revolutie en de geboorte van de Sovjet-Unie in een breder nationaal verhaal te plaatsen, en de breuk te helen die door de revolutie was geslagen.

Eenvoudig lezen is het niet. Het taalgebruik is kraakhelder, mede dankzij de uitmuntende vertaling van Aai Prins, maar de verhaalstructuur is complex, met allerlei parallelle plots en een onduidelijke hiërarchie tussen hoofd- en bijzaken. Die complexiteit onderstreept Pasternaks idee van een werkelijkheid die zich niet laat reduceren en niet laat rationaliseren, maar die moet worden beleefd en aangevoeld.

Een roman lezen op topniveau, er is geen deftiger en bevredigender tijdverdrijf. Doe de telefoon uit, breng de kinderen bij oma en opa. Steek een kaars aan en lees Zjivago. Geluk is mogelijk, maar je moet het willen.

undefined

Hoe de Nederlandse geheime dienst zorgde voor een Russische uitgave van Dokter Zjivago

Na de Italiaanse uitgave van Zjivago wilde Pasternak dat er ook een Russische versie zou verschijnen. Dat trok de aandacht van de CIA. Volgens de Amerikanen, die het manuscript hadden gekregen via de Britse geheime dienst, had het boek 'enorme propagandawaarde'. De CIA zette vervolgens de Nederlandse geheime dienst in om het boek te laten drukken, wat uiteindelijk gebeurde bij de Haagse uitgeverij Mouton. Die uitgave werd op de wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel verspreid via de stand van het Vaticaan. Zo kwam het boek voor het eerst in de Sovjet-Unie.

undefined