Een ode aan de overlevingsdrang van theatermakers: Zwanensprong

‘Een zware, bodemloze put, net een graf, waar de dood zelf zich in schuil houdt.’ Zo omschrijft de oude acteur Swetlowidow de lege schouwburgzaal waar hij tegenaan kijkt. Het is nacht, iedereen is vertrokken – het publiek, zijn medespelers, de technici. De oude man is alleen en kijkt naar de gapende leegte. Dit was zijn laatste rol, nooit meer zal hij toneelspelen. Of toch? Zal de geest van Hamlet, Boris Godoenov of Poesjkin toch weer in hem varen?

Over die oude acteur schreef Anton Tsjechov in 1887 de eenakter Zwanenzang. Nu, in 2021, namen twee actrices, Lidewij Mahler (40) en Julia van der Vlugt (26), die eenakter als uitgangspunt voor hun nieuwe voorstelling Spiegelbeeld Zwanenzang. Waar bij Tsjechov het toneel onder de oude voeten piept en kraakt en versleten is, veert bij Mahler en Van der Vlugt alles op. Waar de oude man afscheid neemt, willen zij het podium juist bestormen. Samen met regisseur Ko van den Bosch, die ook de tekst schreef, werd het een eerbetoon aan de overlevingsdrang van zoekende theatermakers.

Ook voor Mahler en Van der Vlugt sloeg het noodlot toe: net toen de voorstelling af was, kwam er weer een lockdown. Maar er kwam redding: Spiegelbeeld Zwanenzang werd met behulp van de NPO verfilmd en wordt vrijdagavond uitgezonden bij Avrotros, in regie van filmmaker Erik de Bruyn, die onder meer Wilde mossels en J. Kessels regisseerde.

Lidewij Mahler: ‘Julia en ik kenden elkaar van een eerdere productie en wisten dat we allebei liefhebbers van Tsjechov zijn. Toen alle theaters dichtgingen, zijn we bij elkaar gaan zitten om iets te bedenken waarmee wij in dat gat konden springen. Dat werd dus Zwanenzang, maar in een nieuwe versie. Simpel decor, twee spelers, we konden met onze eigen auto overal naartoe. Maar helaas bleef het bij één keer livestreamen.’

Niet veel later zocht filmregisseur Erik de Bruyn (58) contact met Ko van den Bosch, want hij wilde ook weleens een theatervoorstelling maken. Daarop vroeg Van den Bosch hem of hij Zwanenzang wilde verfilmen, en zo geschiedde.

Mahler: ‘Er kwam wel een nieuwe titel: Zwanensprong ging de film heten. Het script is opnieuw behoorlijk bewerkt en voor een deel ook op onszelf als actrices in 2021 toegespitst. Met als centrale vraag: waarom zouden we anno nu nog toneelspelen? En vooral: welke stukken doen er dan toe, voor ons, als vrouwen? Waar de oude man bij Tsjechov terugkijkt op zijn leven, kijken wij juist vooruit.’

De Bruyn: ‘Er is nogal wat tekst geschrapt, maar dat ging in goed overleg. Voor televisie moet je zorgen dat het niet te talig wordt, want dan zappen de mensen weg. Juist daarom hebben we er een realistische laag aan toegevoegd, waarin beide actrices reflecteren op hun eigen leven. En ik heb er ook een paar filmcitaten in gestopt: er is een verwijzing naar A Clockwork Orange, Apocalypse Now en Birdman. We hebben ook in één take een lange horrorscène opgenomen, met een zogenaamde Trinity, een soort steadicam die omhoog en omlaag kan.’

De Bruyn filmde op locatie in de Leidse Schouwburg, een prachtige bonbonnière met veel rood pluche, balkons, baignoires en kroonluchters. Het blijkt het optimale decor voor een film over theater. In een grappige proloog werkt Mahler bij de voedselbank en komt Van der Vlugt daar toevallig binnen: zij is zojuist ontslagen bij haar toneelgezelschap.

Beide werkloze actrices besluiten samen het podium te bestormen. Ze spelen scènes uit Drie zusters, Pygmalion en Medea, maar komen tot de conclusie dat de nieuwe tijd om nieuw theater vraagt. Over Angela Merkel moet het gaan, of over Greta Thunberg, of over gender. ‘Wij proberen iets nieuws, van het oude is al zo veel’, zeggen ze. Ze praten ook over de ‘kolonialisering van het vrouwelijk lichaam’.

Mahler: ‘In die zin is de film veel persoonlijker dan de oorspronkelijke theaterversie. Het gaat nu ook over ons onzekere bestaan, waar ik zelf overigens redelijk goed mee kan omgaan. Het is niet zo dat ik onafgebroken aan het werk ben, maar ik heb tot nu toe allerlei interessante dingen kunnen doen en kan van mijn werk als actrice rondkomen. En ik ben intussen een alleenstaande moeder geworden. Dat betekent in dit vak dat ik bepaald werk niet heb kunnen aannemen, omdat ik er voor mijn dochtertje wilde zijn.’

Ondanks alle belemmeringen is Zwanensprong er toch gekomen. Talent verloochent zich niet. De oude acteur bij Tsjechov zegt aan het eind: ‘Waar je kunst aantreft, waar talent is, daar bestaat geen ouderdom, en geen eenzaamheid, geen ziekte en de dood zelf bestaat maar voor de helft.’