Een nieuw werk van Jan Mankes, met die typische dromerige sfeer; het resultaat van een gebrek

Wekelijks bespreekt de Volkskrant een kunstwerk dat nú om aandacht vraagt.

Er is een nieuw schilderij van Jan Mankes in de wereld, hoera! Nou ja, het was al in de wereld, en ‘nieuw’ is een ding uit 1910 natuurlijk ook niet echt, correcter is dus: er is een schilderij van Jan Mankes herontdekt. Het is in bezit van een niet nader te noemen mevrouw, de geluksvogel. Zij meldde zich onlangs bij de artistiek directeur van Museum More, Ype Koopmans: was dit geen…? Leek het niet op…? Jazeker, zei Koopmans, dit was onbetwistbaar… – of zoiets. Ik was er niet bij toen-ie z’n oordeel velde over Leliën.

Hoe dan ook, vanaf begin juni hangt het doekje in de Mankes-tentoonstelling in More in Gorssel, insjallah. Het project wordt georganiseerd ter gelegenheid van Mankes’ honderdste sterfdag, op 23 april 2020. Dat is dus donderdag aanstaande. Het zal ook te zien zijn in de virtuele Jan Mankes-rondleiding die men die dag lanceert op de website van het museum – tot zover de huishoudelijke mededelingen.

Jan Mankes, maker van schilderijen van mensen en dieren, doekjes die koninklijk teer of kriegelig week aandoen, afhankelijk van je levensfase en stemming.

Jan Mankes, in wiens lichaam ‘een paar slechte stukken’ zaten, en die op z’n 30ste stierf aan tuberculose.

Ooit studeerde ik af op Jan Mankes.

Zijn wereld werd de mijne. Ik kende de namen van zijn vrienden, Pauwels, Derkzen van Angeren, Cornelis Gabes Gouma, alias de De Stapper – God mag weten wie er ooit nog aan hen had gedacht als ze niet in Jans nabijheid hadden verkeerd. Ik wist in welke steden hij had gewoond, Meppel, Delft, De Knîpe, Den Haag, Eerbeek; ik kon de straten in die plaatsen aanwijzen waar z’n huis stond, Sluisgracht, Molslaan – oké, zo kan-ie wel weer. Na een jaar lang zulke trivia opzuigen ontbrak het mijn onderzoek aan niets, behalve aan leesbare pagina’s. Nadat de bul eindelijk binnen was (cum laude – ja, wat dacht u dan) dacht ik zelden nog aan Jan Mankes, maar de herontdekking van Leliën wakkerde een onvermoede geestdrift aan.

Begin twintig was Mankes toen hij het maakte. Het is zo’n typische vroege Mankes, al is het raar om over ‘vroege’ te spreken bij een kunstenaar die de dertig amper passeerde: nevelige atmosfeer, een melkweg van bloemen. De Professor in de Mankes-kunde in mij begon het direct te determineren. De leliën schilderde Mankes vaker, bijvoorbeeld op een stilleven uit diezelfde periode, evenals het witte hekje links, dat ook te zien is op Witte Geit, en de appelboom, die figureert op Ganzenliesje. De dingen in dit schilderij, stelde ik vast, waren echte Jan Mankes-dingen, heel overzichtelijk. Verder bevestigt Leliën dat Mankes een schilder was die zijn zwaktes in zijn voordeel liet werken – zij het dat zwaktes in deze context erg hardvochtig klinkt. Mankes was niet zo goed in figuren, vooral niet in de menselijke, en daarom hield hij zijn voorstellingen plat, schilderde hij de dingen frontaal. Om er leven in te krijgen sloeg hij aan het ‘puimen’: een techniek waarbij de olieverf in dunne laagjes werd aangebracht en met een puimsteen weer werd afgeschuurd. Zo kregen de werken hun dromerige karakter. Grootsheid, zegt een van de personages ergens in de roman Lichtjaren van James Salter, is een bevorderlijk tekort. Mankes mooiste werk ontstond uit zo’n gunstig gebrek.