Een leven op honderd verschillende manieren Toneelgroep Amsterdam speelt 'Haar leven, haar doden'

WIE DE BERICHTEN op z'n antwoordapparaat bewaart, beschikt over een alternatief dagboek. Een chronologische verzameling belangrijke en triviale boodschappen, die samen het beeld vormen van een leven. Een omgekeerd dagboek, want de centrale figuur komt niet zelf aan het woord, maar laat de mensen uit zijn omgeving (in)spreken.

Haar leven, haar doden van de Britse schrijver Martin Crimp is zo'n omgekeerd dagboek. De eerste scène van dit toneelstuk, dat vanavond bij Toneelgroep Amsterdam in première gaat, bestaat alleen maar uit antwoordapparaat-berichten. De uiteenlopende boodschappen zijn gericht aan een zekere Ann.

Een autodealer meldt haar dat de auto in de showroom kan worden opgehaald. Iemand biedt haar vanuit Praag excuses aan - 'Ik heb je heel erg gekwetst, liefste' - en iemand anders gaat z'n grote stijve lul bij Ann in haar mond steken. De moeder van Ann vraagt of ze de telefoon wil opnemen en er is een mysterieuze opdracht waaruit je opmaakt dat Ann verwikkeld is in een illegaal handeltje.

Een originele proloog, denkt de lezer die verwacht dat later in het toneelstuk alle puzzelstukjes op hun plek zullen vallen. En dat we na deze omtrekkende beweging terecht komen bij het middelpunt van het drama. Maar dat gebeurt niet.

Haar leven, haar doden is een kaleidoscoop van uitspraken over Ann, die het raadsel rondom deze vrouw in tact laten. 'Wie ben je, Ann?', vraagt zelfs haar eigen moeder op het antwoordapparaat.

Crimps stuk is een ruwe montage van scènes die allemaal een andere vorm hebben. In iedere scène verschijnt Ann in een nieuwe context, en haar naam buigt mee met de bizarre wendingen die haar leven neemt. Als de Oost-Europese Anya draagt ze de gruwelbeelden van de Balkanoorlog met zich mee. Voor haar ouders is ze Anneke, het glimlachende meisje dat met mensen uit alle windstreken op de foto staat. Ze is een beeldend kunstenaar die haar zelfmoordpogingen verwerkt in ondubbelzinnige collages. En ze duikt zelfs op als automerk: de nieuwe Anny, gegarandeerd zonder smerige zigeuners op de achterbank.

Zelf neemt Ann nooit het woord. Ze is slechts het onderwerp van gesprek. Haar naam wordt voortdurend genoemd door sprekers die zelf naamloos zijn. Wie zijn die sprekers? 'Het zijn de stemmen in mijn hoofd,' zegt Martin Crimp een paar dagen voor de Nederlandse première van zijn stuk. Stemmen in het hoofd van de schrijver, dat zijn alle toneelpersonages van geboorte. Maar meestal blijft het niet bij een stem, en bedenkt de schrijver er nog allerlei concrete details bij.

Zo gaat het tenminste in de traditionele toneelschrijfkunst, en die maakt in Groot-Brittannië nog altijd de dienst uit. Als 'writer in residence' bij het Royal Court Theatre in London schreef Crimp zijn vorige toneelstukken volgens de regels. 'Zo'n regel is', zegt Crimp, 'dat een schrijver weet wie er aan het woord is. Wat voor ouders dat personage heeft, en wat hij voor z'n ontbijt heeft gegeten.'

Bij Haar leven, haar doden volgde Crimp voor het eerst alleen maar die stemmen in z'n hoofd. Die stemmen stellen zich op als schrijvers. Zij verzinnen de details over het centrale personage: Ann. Falk Richter, de jonge Duitse regisseur die Haar leven, haar doden bij Toneelgroep Amsterdam regisseert, omschrijft in het programmaboekje bij de voorstelling de sprekers als producers, journalisten en filmmakers. Je krijgt inderdaad bij vlagen de indruk dat de sprekers bezig zijn een film te bedenken. Ze proberen Anns leven zo treffend mogelijk in beelden weer te geven, bieden tegen elkaar op bij het beschrijven van details, leveren aanvullingen en correcties.

Scenario's zo noemt Martin Crimp de korte scènes waar zijn toneelstuk uit bestaat. Het idee voor die scenario's kwam voort uit zijn vorige stuk The Treatment. Dat gaat over een vrouw die haar levensverhaal aan filmproducenten probeert te verkopen. 'Die producenten nemen haar verhaal, maar ze nemen haar ook. Ze veranderen haar levensverhaal. Dat doen ze letterlijk door de manier waarop ze haar behandelen.' Haar leven, haar doden is ook een levensverhaal dat voortdurend wordt veranderd. Maar nu heeft de hoofdpersoon van het begin af aan geen beschikking over haar eigen verhaal.

De Engelse titel van Crimps toneelstuk luidt Attempts on her life. Het woord 'attempt' betekent poging, maar ook: aanslag. De stemmen doen pogingen om over Anns leven te vertellen, maar doordat iedereen z'n eigen verhaal kwijt wil, wordt dat leven door de mangel gehaald. Ann wordt op dezelfde manier verstikt als prinses Diana. Sommige scènes uit het stuk, dat Crimp een jaar geleden schreef, lijken ook over Diana te gaan.

Maar Haar leven, haar doden gaat over meer dan de tol van het sterrendom. 'Het stuk gaat over het vertellen van verhalen', zegt Martin Crimp. 'En over de keuzes die je daarin maakt. Dat is momenteel een belangrijk thema. Wij zijn, als geprivilegeerde westerlingen, omringd door zoveel beelden en verhalen dat we niet meer weten hoe we erop moeten reageren, welke informatie we als relevant moeten beschouwen.'

In dat overaanbod vervaagt het verschil tussen feit en fictie: gebeurtenissen die in het nieuws staan bereiken ons altijd via tussenpersonen die er hun eigen verhaal van maken. Regisseur Falk Richter: 'Als rijke westerlingen kunnen we meepraten over de verwoestingen in oorlogslanden, of over de armoede in de Derde Wereld, zonder dat we daar ervaring mee hebben. We hebben er een beeld van meegekregen.'

Richter vergelijkt onze toeëigening van het wereldleed met het begrip katharsis uit de Griekse oudheid. 'De Griekse tragedies hadden gruwelijke onderwerpen: moeder vermoordt vader, zus vermoordt broer. Het idee van de katharsis was, dat het publiek gevoelens konden ervaren die in het dagelijks leven niet geoorloofd waren. Dat zo'n tragedie het publiek van die gevoelens kon bevrijden.' De stemmen in Haar leven, haar doden lijken ook behoefte te hebben aan zo'n reinigende katharsis.

Natuurlijk leven we mee. / We leven niet alleen mee, we lijden mee. / Het is iets universeels waarin we, waarin we op een merkwaardige manier onszelf herkennen. Onze eigen wereld. Onze eigen pijn. / Onze eigen woede. / En op een merkwaardige manier krijgen we er iets door terug. / We krijgen er op een merkwaardige manier - denk ik - ja, het geloof in onszelf door terug.

Zo'n dubbelzinnige houding tegenover de gebeurtenissen in de wereld sprak ook uit Richters versie van Ashes to ashes. In dit stuk van Pinter, dat Richter onlangs regisseerde, komt de holocaust ter sprake. 'In Duitsland spreekt men over dat verleden altijd met een zogenaamde betrokkenheid, maar mijn generatie heeft daar eigenlijk helemaal geen relatie mee.' Richter liet Pinters personages over de holocaust praten alsof het een gruwelijk sprookje was, dat hen op een fascistoïde manier fascineerde.

Het was Richter die met Crimps toneelstuk aan kwam zetten, nadat hij zichzelf bij Gerardjan Rijnders had gemeld met de wens bij Toneelgroep Amsterdam te komen werken. Richter regisseerde vorig jaar Rijnders' toneelstuk Siliconen. Met deze Duitse voorstelling stond hij in het Theaterschoolfestival, waar hij Rijnders ontmoette.

Het is duidelijk waar Richters voorkeur naar uitgaat: het werk van Rijnders is net zo hard gemonteerd als Crimps toneelstuk. En bij Rijnders leidt de taal op een vergelijkbare manier een eigen leven. De stemmen in Haar leven, haar doden nemen soms elkaars laatste woorden over. Zinnen ontstaan niet omdat een personage zich uit wil spreken, maar omdat deze onwillekeurig aanhaakt bij een langshossende woordenpolonaise.

Het is natuurlijk de vraag hoe zo'n stemmenstuk moet worden opgevoerd. Martin Crimp bemoeide zich bij de eerste voorstellingen in Londen intensief met de regie. Hij pleit voor een sobere aanpak. Het onderwerp nodigt misschien uit tot een soort multi-media voorstelling, maar in wezen is Haar leven, haar doden een heel talig stuk.

Falk Richter zag de Londense uitvoering en vond dat er veel te weinig in gebeurde. 'Ik ken dat wel: het regisseren van een zelfgeschreven stuk. Dan wil je eigenlijk alleen maar dat je eigen tekst goed te horen is.'

Zelf schrijft Richter ook toneelstukken. Daarin zijn de personages nog minder gedefinieerd dan in het stuk van Crimp. Die terughoudendheid heeft in ieder geval één voordeel: je weet nooit wat de acteurs er uiteindelijk van maken. Crimp schreef Haar leven, haar doden nadat hij voor de zoveelste keer een buitenlandse opvoering zag van een toneelstuk van zijn hand.

'Het begon me te vervelen dat mijn stukken overal ongeveer hetzelfde waren: personage X was misschien een beetje dikker en personage Y een tikje kleiner.' Dus schreef hij een toneelstuk waarin maar één personage nader wordt omschreven. En wel op honderd verschillende manieren.

Haar leven, haar doden door Toneelgroep Amsterdam. Vanavond première. Voorts op: 25 oktober, 28 t/m 31 oktober, 1 november, 4 t/m 8 nov. en 11 t/m 15 nov. Alleen in het Transformatorhuis Toneelgroep Amsterdam.