Een écht leuke jongen leest niet

Het meisje zwaaide haar lange blonde haar met een geroutineerde ruk naar achteren. 'Ach', zei ze, 'een écht leuke jongen leest niet.' Ze keek er niet triomfantelijk of denigrerend bij; het leek niet haar bedoeling de andere sekse zwart te maken. Haar ogen stonden eerder meewarig. Wist ik dat niet? Het was toch gewoon zo?

Ik liep een dagje mee op de havo-vwo-school om een indruk te krijgen van het literatuuronderwijs. Wat lazen de leerlingen het liefst? Lazen ze ook als het niet per se moest, zomaar, voor de lol?

Natuurlijk wist ik wat het meisje bedoelde: lezen is niet de favoriete tijdsbesteding van jongens en mannen. Je kunt zoveel andere dingen doen in je vrije tijd: aan apparaten hangen op de sportschool, feesten, achter de meiden aangaan, series kijken, filmpjes downloaden, chillen op een pleintje. Lezen is in de ogen van veel jongens iets voor bejaarden, moeders, zusjes en nerds. Of, in jongensjargon, 'voor homo's'. Toch was ik het niet met haar eens: mijn favoriete, écht leuke jongen tussen de 8 en 88 is een lezer. Een volwassen man op de bank die nooit een boek leest, alleen maar series kijkt, gamet of muziek luistert - nee.

Maar klopt het cliché van de leeshatende man wel? Laten we wat cijfers erbij pakken. Leesgedrag is grondig onderzocht.

Eerst het goede nieuws: nee, dat klopt niet. Volgens recent onderzoek van onder meer het Sociaal en Cultureel Planbureau zijn mannen ferventere lezers dan vrouwen. Dagelijks besteden ze 46 minuten aan lezen, iets meer dan vrouwen, die 41 minuten per dag lezen. Het gaat dan om al het lezen: boek, krant, tijdschrift, digitaal en op papier. Mannen lezen vaker digitaal dan vrouwen. (bron: Mediatijd 2015)

Drie kwartier - mannen én vrouwen lezen niet zo bar veel; aan 'kijken' besteden ze gemiddeld drie uur per dag, aan 'communiceren' ruim een uur. In 1975 las een Nederlander gemiddeld nog zes uur per week via gedrukte media, nu is dat 2,5 uur (bron: SCP). De sterkste daling in het lezen van papier is - verrassend - nu niet meer onder jongeren te zien maar in de leeftijdsgroep van 50 tot 65 jaar: veel vijftigers en zestigers lezen nieuws online.

Jongeren van 13 tot 19 zijn wel de kampioenen niet-lezen: 12 hele minuten per dag lezen ze - ik mag hopen dat schoolboeken dan niet meetellen. Lezen op Facebook, Instagram en WhatsApp telt kennelijk niet mee, dat is 'communiceren'. Daaraan besteedt deze leeftijdsgroep 133 minuten per dag. (bron: Mediatijd 2015)

Boeken lezen, dat is een ander verhaal: vrouwen en meisjes lezen meer boeken dan mannen en jongens. Vrouwen lezen gemiddeld 11 boeken per jaar tegenover mannen 9 per jaar (bron: Stichting Marktonderzoek Boekenvak 2012). Maar wát voor boeken mannen en vrouwen dan wel lezen, daar is moeilijker achter te komen. Sommige onderzoeken onderscheiden fictie en non-fictie, andere literatuur en ontspanning. Het meest precies is een onderzoek van het SCP uit 2010: mannen lezen gemiddeld 0,3 uur per week een literair boek, vrouwen 0,5. In de categorie 'romantische en spannende boeken' is het verschil nog groter: mannen besteden hieraan 0,4 uur, vrouwen 0,9.

Volgens recenter onderzoek lezen vrouwen vaker literaire of 'romantische' romans (wat dat ook precies mag zijn), poëzie, thrillers, streekromans en kinderboeken. Mannen lezen liever non-fictie, of oorlogs- en verzetsboeken, sciencefiction en strips, maar precieze getallen ontbreken. (bron: Stichting Marktonderzoek Boekenvak 2015).

Geef je een man die je niet zo goed kent een boek cadeau, dan kun je dus het best komen aanzetten met de biografie van een popster of sportheld; soms ook met Alexander Münninghoff, Frank Westerman of Joris Luyendijk. Een roman is tricky; als je een roman van een vrouw cadeau geeft, dan wordt het boek waarschijnlijk met een beleefd lachje op de stapel gelegd.

Als producenten van boeken, literatuur en non-fictie, zijn mannen wél oppermachtig. Bestsellers worden door mannen en vrouwen geschreven, maar werk van mannen wordt gemiddeld hoger aangeslagen. Mannen zijn in de meerderheid in de literaire canon en de literatuurgeschiedenis. Literaire prijzen gaan veel vaker naar mannen dan naar vrouwen; van de 23 Libris Literatuurprijzen gingen er 3 naar een vrouw. De Libris Geschiedenis Prijs, 9 keer uitgereikt, had 1 keer een vrouwelijke winnaar. Van alle inzendingen van de Libris Geschiedenis Prijs had volgens het Historisch Nieuwsblad slechts 22,2 procent een vrouwelijke auteur. Historische bestsellers geschreven door vrouwen zijn er zeker: zie de boeken van Suzanna Jansen, Annegreet van Bergen en Annejet van der Zijl. Die gaan vaak niet over de Grote Geschiedenis, maar over mensenlevens.

Niña Weijers hield bij de uitreiking van de Anna Bijnsprijs 2014 een mooie lezing over vrouwen, mannen en literatuur. Ze was toen net succesvol gedebuteerd met de roman De consequenties. De aanbevelingen op het omslag van de herdruk kwamen vooral uit vrouwenbladen. Ze mailde ongerust haar uitgever: had ze een vrouwenboek geschreven? Gingen mannen het wel lezen? De uitgever stelde haar gerust: 'Maak je geen zorgen, je reputatie is serieus genoeg.'

Om mee te mogen doen met de jongens moet je serieus schrijven, de lat hoog leggen, zoals zij kennelijk doen. 'Misschien is het tijd', zei Weijers, 'om die hele lat eens te herzien. Want zolang mannelijkheid als standaard geldt, zal vrouwelijkheid daar een afgeleide van blijven.' Het probleem is alleen: mannen interesseert deze hele discussie nauwelijks.

Hoe komt het dat lezen voor veel mannen een marginale, suffe tijdsbesteding is geworden? Dat moet haast wel te maken hebben met de opvoeding en het onderwijs. Maken we jongens het lezen tegen?

Nederlandse kinderen zijn internationaal koploper in leeshaat. Uit het grote internationale onderzoek PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) blijkt dat 20 procent van onze basisscholieren graag leest. En 27 procent vindt lezen 'niet prettig'. De hekel aan lezen is bij jongens groter dan bij meisjes. Hiermee staan we bijna onder aan de internationale lijst; alleen Kroatische kinderen vinden lezen nog stommer. En dat terwijl Nederlandse scholieren goede lezers zijn: bij technisch en begrijpend lezen scoren ze uitstekend.

Waardoor is lezen voor jongens zo'n uncoole bezigheid, iets waarop je liever niet betrapt wordt? Stichting Lezen bracht in Leesverschillen tussen jongens en meisjes: aangeboren of aangeleerd? (2014) veel onderzoek samen. Verklaringen buitelen over elkaar heen: het zou aan verschillen in de hersenen liggen, aan de hormoonhuishouding, aan rolmodellen, aan het aanbod. Aan de maatschappij die seksen stereotypeert. Of juist aan de feminisering van het onderwijs. Ik haal er, heel selectief, een paar opmerkelijke verklaringen uit.

De simpelste verklaring is dat meisjes het lezen gemiddeld eerder onder de knie hebben dan jongens: ze lopen soms wel een jaar voor. Jongens voelen zich daardoor gefrustreerd, gaan lezen moeilijk en vervelend vinden en mijden het. Dat vergroot hun achterstand en de kans dat ze het ooit leuk gaan vinden is gering.

Een herkenbare verklaring is deze: lezen heeft het imago een 'vrouwenbezigheid' te zijn en tot zo'n meidenclub willen jongens niet behoren. Zelfs jongens die veel van lezen houden, ontdekten onderzoekers, willen niet tot de 'boekenclub' gerekend worden; het is de verkeerde club.

Voorbeelden zijn belangrijk. Moeders lezen vaker voor dan vaders en kinderen zien hun moeder vaker lezen. En áls een vader een lezer is, dan brengt hij die liefde eerder over op dochters dan op zonen. Dat gaat onbewust. Met zonen doen ze andere, wildere dingen.

Dan is er het aanbod. Een groot deel van de kinderboeken, en zeker het 'betere' kinderboek in de schoolbibliotheek, is niet toegesneden op de smaak van jongens. Veel verhalende fictie, weinig informatieve non-fictie. We kunnen het stereotiep en verwerpelijk vinden, maar de meeste jongens lezen liever niet over elfjes, paarden of meisjes. Evenmin over verliefdheid, gepest worden, echtscheiding enzovoort. Als ze fictie lezen, dan houden jongens van avontuurlijke, spannende boeken, met veel grapjes, en jongens in de hoofdrol. Veel plaatjes en een toegankelijke stijl helpen ook. Helaas werkt een strikte scheiding tussen 'jongensboeken' en 'meisjesboeken' weer rolbevestigend.

Pjotr van Lenteren, kinderboekenrecensent van de Volkskrant, wijst erop dat het aanbod de afgelopen decennia is veranderd. 'In Nederland hebben de helden van vroeger - Arendsoog, Biggles, Ivanhoe en Old Shatterhand - geen moderne, breed gewaardeerde opvolgers gekregen.' Bij ons heeft de klassieke held afgedaan, ziet Van Lenteren, manlijkheid wordt geïroniseerd. De manlijke hoofdpersonen in jeugdboeken zijn antihelden, die zuchten onder de superioriteit van slimme, hard-to-get meisjes. (Lezen, september 2014) Ik vind het een aannemelijke gedachte. Van Lenteren schrijft het niet, maar je denkt het erbij: die ellende hebben jongens op school al. Ze zijn liever een Arendsoog. Bij jongens populaire boeken zijn steevast boeken van buitenlandse auteurs.

Zou dat ook een verklaring zijn voor de tanende leeslust bij volwassen mannen? De Nederlandse literatuur is rijk bevolkt met losers en brekebenen, puisterige gevoelige zielen die veel van hun moeder houden en zwetend onder tafel duiken als ze een meisje zien. Vrouwen zijn dol op zulke sneue personages, maar wat doen ze met het zelfbeeld van mannen? Spiegelen zij zich liever aan échte helden in biografieën, sport- of oorlogsboeken?

Mannen die veel lezen, zegt weer een ander onderzoek, tonen meer empathie en inlevingsvermogen. Dat maakt ze tot begeerlijker liefdespartners. Als dat geen aanmoediging is, dan weet ik het ook niet meer.