Dunkirk is een universele, zintuiglijke oorlogservaring

De entree van het eerste personage in Dunkirk is van een gruwelijke schoonheid. Eerst is er een ploegje verweesde Britse voetsoldaten, dat zich vlot ziet uitgedund door de Duitsers, die gedurende de 106 minuten lange speelfilm gezichtloos zullen blijven. Ze dragen enkel bij in de vorm van kogels en bommen. Dan wordt de ene geluksvogel (debutant Fionn Whitehead) nog bijna omgelegd door vurende Fransen, die de laatste verdedigingslinie bemannen in de straatjes van het door de nazi's omsloten Duinkerken.

Pas bij de eerste stap van de soldaat op het stadsstrand ervaart de midden in de overlevingsstrijd geparachuteerde kijker iets van ontspanning: alsof het doek opengaat voor de vluchtende antiheld, de oorlog nu achter een gordijn schuift, ingewisseld voor de betrekkelijke rust van zee en einder.

Doelmatig

Allemaal schijn: dat strand is nóg dodelijker. Bommenwerpers attaqueren de rijen wachtende, blootgestelde soldaten, rennen of verstoppen helpt niks.

Voor de vorm, in de zwakste scène in Dunkirk, mogen de officieren staand op de pier nog even uiteenzetten hoe penibel de situatie van de Britse troepen is, voorafgaand aan die miraculeuze evacuatie vanaf het Franse strand in 1940. Maar dat zagen we al.

Het oorlogsgeweld in Dunkirk is overweldigend en tegelijk opmerkelijk doelmatig gefilmd, wat de visuele sensatie juist versterkt - de Nederlandse cameraman Hoyte van Hoytema kan toe zonder foefjes of frivoliteiten.

Dat een Amerikaanse studio zo veel geld besteedt aan een op het eerste gezicht weinig heroïsche aftocht, ook nog eens een behoorlijk Britse aangelegenheid, is uitzonderlijk. Maar Nolan geldt als een van de weinige blockbusterregisseurs die enkel op zijn naam al zalen vult.

Hij legt de experimentele dramatische structuur onder zijn film voor de zekerheid wel even uit, in tekst in beeld: we spenderen een week tussen de soldaten op het strand, een dag met de bemanning van een vissersschip en een uur in de cockpit van een jachtvlieger. Maar dat vergeet je zo weer. Tijd is relatief, zoals vaker in het oeuvre van Nolan, die eerder verbluffend husselde met chronologie en verteltijd in zijn films Memento (2000) en Inception (2010).

In Dunkirk smelten die in de montage afgewisselde perspectieven samen tot één universele oorlogservaring, met de tikkende klok als motor: niet alle personages halen het eind.

Futiel

De cast, waaronder Cillian Murphy (Peaky Blinders) als soldaat met posttraumatische stress, Oscarwinnaar Mark Rylance (Bridge of Spies) als scheepsman en Tom Hardy (The Dark Knight Rises) als jachtvlieger, dringt zich niet op de voorgrond, zoals de voetsoldaten zelfs iets inwisselbaars hebben; al die magere, bleke jongens.

Wellicht is dit de grote verdienste van Christopher Nolan: die laat zijn kijker zoveel mogelijk zintuiglijk ervaren hoe futiel het leven van een enkele soldaat is. Hoe eenzaam die geknakte Britse soldaten waren, ook binnen de groep. Terend op het ieder-voor-zich overlevingsinstinct, dat botst met de onverschillige orde van het militaire korset. Dialoog is daarvoor nauwelijks nodig - wat viel er ook te zeggen?