Documentairemaker Bryan Fogel onderzocht de moord op Jamal Khashoggi, grote platforms willen zijn film niet

Bryan Fogel, Oscarwinnend documentairemaker, beet zich vast in de moord op de Saoedische journalist Jamal Khashoggi. The Dissident is nu te zien in de bioscoop, maar grote platforms als Netflix en Amazon lieten de film schieten. En dat verbaast Fogel niets.

‘Is het te offeren slachtoffer gearriveerd?’

‘Hij is gearriveerd.’

‘Goddank.’

Niet alleen de geluiden van de moord op Jamal Khashoggi, in het Saoedische consulaat in Istanbul, werden opgenomen en later in transcript vrijgegeven door de Turkse autoriteiten. Er is ook materiaal van de voorbereidingen van de per privévliegtuig ingevlogen moordenaars, onder wie leden van het persoonlijke veiligheidsteam van de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman. Daarin is te ­lezen hoe de mannen de strategie doornemen, kort voor de Saoedische dissident en journalist van The Washington Post het consulaat wordt ­binnengelokt voor een visumverlenging; of de straks in stukken te zagen lichaamsdelen wel in één tas passen.

Er valt veel schokkend te noemen aan de deze week in de Nederlandse bioscopen uitgebrachte documentaire The Dissident van Bryan Fogel, die flarden van het moordberaad door zijn film weeft. De Amerikaanse regisseur kreeg ook de Turkse rechercheurs voor de camera, die menen dat de menselijke vleesresten werden opgestookt in de steenoven van een Saoedische diplomatenwoning. Daar had men die nacht enkele tientallen kilo’s barbecuevlees besteld bij een restaurant, vermoedelijk om de geur te maskeren.

Het zijn de banale details bij een gruwelijke moord, waarvan het spoor zo overduidelijk voert naar de Saoedische heerser. Die presenteerde zich na zijn benoeming tot troonopvolger in 2017 als een ‘moderne’ vorst: bioscopen en muziekfestivals werden plots toegestaan in het streng islamitische koninkrijk, vrouwen mochten auto’s besturen. Maar Bin Salman rekent intussen ook rücksichtslos af met iedere criticus van het Saoedische regime, ook buiten de landsgrenzen.

‘Heel veel babystapjes’, zegt Fogel over de inspanningen die nodig waren om de losse delen van zijn documentaire bijeen te krijgen. ‘Ik heb zo’n dertig tot veertig gesprekken gevoerd met Turkse ambtenaren, mensen van de inlichtingendiensten en de politie, voor ze allemaal zeiden: oké, wij vertrouwen je. En uiteindelijk was het aan president Erdogan om me medewerking te verlenen.’

Gearriveerd in Istanbul, waar hij vele maanden zou verblijven, stuitte Fogel eerst op zijn landgenoot Sean Penn. De acteur en regisseur was óók van plan een film te maken over Khashoggi, die in oktober 2018 op 59-jarige leeftijd werd omgebracht. ‘Sean was zo hoffelijk. Kijk, zei hij, ik ben gewoon blij dat íémand deze film maakt. Laat het me weten als ik je kan helpen. Sindsdien zijn we goed bevriend.’

Fogel was geen onbekende: in 2018 won de veertiger de Oscar voor beste documentaire voor zijn film Icarus, die begon als een persoonlijk experiment met doping in het amateurwielrennen, maar uitdraaide op de ontdekking van een enorm internationaal dopingschandaal. ‘Die Oscar hielp, uiteraard. Iedere instantie ging er meteen van uit dat ik een serieuze partij was.’

Fogel legde ook contact met Hatice Cengiz, de Turkse verloofde van Khashoggi. Zij stond buiten het consulaat te wachten op haar aanstaande man, die nooit meer naar buiten kwam. En de documentairemaker portretteert in The Dissident tevens een tweede en bij het westerse publiek minder bekende dissident, de naar Canada gevluchte Saoediër Omar Abdulaziz, die verwikkeld is in een ‘cyberoorlog’ met het Saoedische regime. Deze YouTube-activist ging in de periode voorafgaand aan de moord een alliantie aan met Khashoggi, maar wist niet dat zijn telefoon gehackt was door de Saoedische geheime dienst. Die dienst probeerde de vlogger naar het consulaat (in Canada) te lokken met een vriendelijk gebaar: een visumverlenging en de boodschap dat ‘MBL’ (Mohammed bin Salman) z’n kritische stem heus wel kon waarderen. Maar Abdulaziz ging niet op dat aanbod in.

Fogel: ‘Ik heb het vertrouwen met Omar echt moeten opbouwen. De eerste zes maanden dat we hem volgden voor The Dissident lieten we de geheugenkaartjes van de camera bij hém achter, na iedere opname. Na zes maanden draaien gaf hij al die kaartjes aan me terug. ‘Laten we de film maken', zei hij. ‘Je bent mijn broeder.’’

Heeft u voor The Dissident nog contact gezocht met de Saoedische autoriteiten?

‘Ik heb ervoor gekozen dat niet te doen. Daar viel niks te winnen. De standpunten van het regime zijn bekend (MBL ontkent zelf opdracht te hebben gegeven tot de moord, red.). Het zou ook een groter risico zijn geweest, voor het maken van deze film, zeker als je weet hoe ver hun hacking-mogelijkheden gaan. En verder was de Saoedische kant ook niet nodig: de feiten inzake de moord zijn gewoon bekend.’

Ook de telefoon van Amazon-baas en Washington Post-eigenaar Jeff Bezos werd gehackt, middels een persoonlijk Whatsappberichtje van kroonprins. De amicale omgang tussen de rijkste man van de wereld en de Saoedische kroonprins stokte na de moord op Bezos’ werknemer Khashoggi, al doet Amazon nog wel zaken met Saoedi-Arabië.

The Dissident ging in wereldpremière op het Sundance Festival en werd enthousiast ontvangen. Toch besloot geen van de wereldwijde platforms uw documentaire aan te kopen. Ook Amazon niet, zelfs al komt Bezos voor in uw film. Verbaasde u dat?

‘Ik denk dat het iets zegt over wat ook al ín de documentaire wordt verteld: dat die enorme wereldwijde conglomeraten en bedrijven, maar ook overheden die lid zijn van de G20, niet willen of kunnen afstappen van hun zakelijke belangen in Saoedi-Arabië. Ik kan zelf niks zeggen over het besluit van Bezos om The Dissident niet aan te kopen. Maar als je weet dat Amazon onlangs Souq heeft gekocht, de grootste online-marktplaats in Saoedi-Arabië, kun je wel iets veronderstellen. Wat gaat voor? Het financieel belang van het bedrijf Amazon, of de interesse van de kijker en het belang van dit ene verhaal?’

Ook Netflix, dat eerder uw documentaire Icarus aankocht, liet The Dissident schieten. Neemt u dat het platform kwalijk?

‘Ik koester geen persoonlijke wrok: ik hou van Netflix. Maar het is teleurstellend dat filmmakers of verhalenvertellers het in toenemende mate moeilijk hebben om wereldwijde distributie te vinden als ze dit soort onderwerpen kiezen. Aan de andere kant: we hebben wel een geweldige distributeur in Scandinavië, dus ik ben dankbaar. O, jij zit in Nederland? Nou, daar hebben we óók een geweldige distributeur, voor de Benelux. Dus ik ben optimistisch. Mijn film zal zijn weg wel vinden, mensen kunnen ’m gaan zien.’