Dit mag u als cultuurliefhebber niet missen in oktober

3/10 Alice Zandwijks laatste bij het Ro Theater

Een King Lear op vaderlands formaat: Van Waveren. De ondergang van een Hollandse familie, aldus Alize Zandwijk.

THEATER De laatste grotezaalvoorstelling van Alize Zandwijk, voordat zij in 2016 afscheid neemt als artistiek leider van het Ro Theater, wordt Van Waveren. De ondergang van een Hollandse familie. Een groots gemonteerde voorstelling in drie bedrijven over het bloembollen- en zadenimperium van de familie Van Waveren uit Heemstede. Een Hollandse Heimat, een King Lear op vaderlands formaat, noemt ze deze productie, die zich afspeelt tussen 1930 en heden.

'Bij een stalletje op het Waterlooplein vond documentairemaker Wim van der Aar een set geluidsbanden. Daarop bleken allerlei opgenomen telefoongesprekken te staan van ene Guido van Waveren; gesprekken met zijn moeder, zijn advocaat, zijn therapeut. Dat intrigeerde Van der Aar zo dat hij uitzocht wie die Guido was. Daarover maakte hij in 2012 de documentaire De Van Waveren Tapes en zo kwam hij bij die familie terecht. Uiteindelijk kwam hij erachter dat Guido de kleinzoon was van Theodoor van Waveren, een rijke bollen­teler uit Heemstede. De firma Van Waveren leverde over de hele wereld, van Rusland tot het Witte Huis.

'De oude Van Waveren liet bij zijn dood in 1930 zijn imperium na aan zijn vier zoons. Als een echte King Lear bepaalde hij dat de vier mannen het bedrijf onderling moesten verdelen. Dat ging al snel mis, vooral omdat die vier zoons zo ontzettend verschillend waren. Hoe die levens zich dan ontrollen: dat levert schitterend en dramatisch materiaal op. De jongste vertrekt naar Amerika om zijn familie te ontvluchten. Een ander gaat naar Duitsland en trouwt met een Joodse vrouw, maar handelt in de oorlog gewoon door. Zoon Tom richt De Keukenhof op en oudste zoon Tup is de geniale geest die allerlei uitvindingen doet, maar vergeet octrooi aan te vragen. Eigenlijk zijn het vier archetypes: de geniale zoon, de stille, de wegloper en de gelukszoeker.

'Guido was de zoon van Tup en is uiteindelijk behoorlijk de weg kwijt geraakt. Zijn moeder was architecte en had merkwaardige ideeën. Zo geloofde ze heilig dat Shakespeare in Gouda begraven lag. Guido is door haar op zijn 4de van school gehaald. Zij heeft hem daarna vaak bij haar in bed gelegd en allerlei verhalen over zijn vader verteld. Daardoor is hij in de war geraakt.

'Later is hij op zoek gegaan naar wie hij was en uit wat voor familie hij kwam. Dat is dus vastgelegd op die geluidsbanden waarop tachtig uur telefoongesprekken staan - als een soort therapie. Als dakloze leidde hij een zwervend bestaan. Uiteindelijk is hij in een Amsterdamse gracht verdronken.

'Voor onze voorstelling hebben Rik van den Bos en Don Duyns al dat materiaal gebruikt en er een toneeltekst van gemaakt. Volledig gebaseerd op de historische feiten, met af en toe wat dichterlijke vrijheden. Het verhaal wordt verteld vanuit het hoofd van Guido. Deze familiegeschiedenis maakt ook deel uit van onze eigen geschiedenis.'
(Hein Janssen)

_{Van Waveren. De ondergang van een Hollandse familie, door Ro Theater. Met onder anderen Herman Gilis, Jack Wouterse, Nasrdin Dchar, Sylvia Poorta en Fania Sorel. Première 3/10, ­Rotterdamse Schouwburg; ­tournee t/m 29/11.}

De tekst gaat verder onder de foto

4/10 Levi van Veluw

Museum Marres in Maastricht wordt door Levi van Veluw tot kunstwerk getransformeerd.

BEELDENDE KUNST Het zal je maar worden aangeboden: om een heel museum tot een kunstwerk te mogen verbouwen. Het werd aan Levi van Veluw gevraagd door ­Marris, het centrum voor hedendaagse kunst in Maastricht. Feitelijk gaat Van Veluw een huis in een huis bouwen, bestaand uit een parcours van donkere kamers waar je in je eentje doorheen moet wandelen.

Het project is geen sinecure: negen vertrekken met een omvang van 350 vierkante meter. Opgebouwd met 5.000 kilo hout, ruim 200 grote schotten en honderden kastplanken, waartussen tienduizenden ballen en duizenden geometrische vormen uit de duisternis opdoemen.

Van Veluw (1985), vorig jaar genomineerde voor de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs (en winnaar van de publieksprijs), had al wat geoefend: in 2011 bouwde hij drie keer zijn jongenskamer na en beplakte de muren, vloeren en plafonds met tienduizenden houten blokjes, ballen en latten. In menig video laat hij sindsdien zulke 'jongenskamers' met kasten vol blokjes en balletjes instorten en omvallen, alle ravage afgespeeld in uiterste vertraging.

Maar die video's zijn hem te afstandelijk. De toeschouwer moet een Wanderer worden in een totaalinstallatie. Met als mogelijk effect dat een bezoek aan Marres een tocht belooft te worden als door een spookhuis op de kermis.
(Rutger Pontzen)

_{Levi van Veluw. 4/10 t/m 29/11, Marres, Maastricht.}

undefined

7/10 Paradise Lost

Uitvinder van gothic metal Paradise Lost zet navolgers opnieuw in het hemd.

MUZIEK Paradise Lost? Bestond die band nog dan? Eerlijk: de nieuwe cd van de Britse metalband ­Paradise Lost werd twee maanden ­geleden met grote aarzeling in de cd-speler geschoven. Viel er nog wat te ­verwachten van de uitvinders van de doom- en ­gothic metal? Van een band die zelf na het vormgeven van de melodramatische metalstijl al snel klaar bleek met de bombast van strijkorkesten en engelenkoren en zich omschoolde tot een heel gewoon rock- en popbandje?

Ja dus. The Plague Within van Paradise Lost is dit jaar een van de klappers in de heavy muziek. Een plaat die het donker-romantische genre opnieuw aftekent en de navolgers in het hemd zet.

Ieder nummer is raak op plaat nummer veertien. Eindelijk weer eens een set echte metalliedjes, met in beton ­gegoten gitaarriffs, refreins die zich in het muziekgeheugen branden en ­teksten waarop je kunt kauwen. De ­gitaren klinken getergder dan ooit, al bij het naderende onweer van het uitzichtloze No Hope In Sight, en in het subliem melancholische samenspel van Punishment Through Time. En hé, de grunt van zanger Nick Holmes is terug!

Met de sombere doom- en rockplaat Gothic uit 1991 gaf Paradise Lost het startschot voor een compleet nieuw genre in de metal, maar in de latere uitwassen van die 'gothic metal' herkende de band zich niet terug. Gothic metal werd een nauwelijks te harden affaire van kitschsymfonieën, jubelende synthesizers en feeërieke vrouwenstemmen, terwijl Paradise Lost toch vooral 'extreme' metalstijlen - zoals die knerpende doodsgrunt - in een fantasy­kostuum had gestoken. Zanger en liedschrijver Nick Holmes liet het er maar bij zitten. Zijn Paradise Lost werd eerst een lauw aftreksel van Metallica, en later een toch wat zouteloze popband.

De band moet zich kwaad hebben gemaakt, misschien wel op kitschbands als Nightwish en Evanescence, die met gothic waren weggefladderd richting zoete orkestrale horizonten. Paradise Lost geeft nog één keer gothic-les, bijvoorbeeld op het nummer ­Sacrifice the Flame van de nieuwe plaat. Het nummer wordt ingeleid door een trillende treurmelodie van een bas­viool, waarop de gitaren mogen in­haken: geen kitsch, maar het betere zwelgwerk voor wie zich gelukkig mag prijzen met net genoeg slechte smaak. In het refrein slaat Holmes zijn Edgar Allan Poe nog maar eens open. 'The die is cast, the circle one less. Through brief ­insanity I pray, for honesty's sake.'
(Robert van Gijssel)

_{Paradise Lost, The Plague Within. 7/10 optreden in TivoliVredenburg, Utrecht.
De tekst loopt door onder de video}

9/10 MacBeth voor pubers

Actueler dan ooit: Shakespeare's Macbeth, door acteurs én dansers.

THEATER Hoog tijd pubers te confronteren met Macbeth, Shakespeare's klassieker over een extreem gewelddadige koning. Dat vindt althans jeugdtheatermaker Liesbeth Colthof. 'Overal in de wereld, en met name in islamitische landen, zie je jonge jongens de macht grijpen. Terreurorganisaties als IS en Boko ­Haram worden meestal door ouderen geleid, maar jongemannen doen het werk. In hun eigen cel zijn die heer en meester en ze gebruiken vaak excessief geweld. Net als Macbeth. Alleen zijn zij jong. Hoe werkt dat in die koppen, in hun ziel? Shakespeare laat de mechanismen achter een gewelds­spiraal glashelder zien.'

Colthofs jonge Macbeth wordt gespeeld door acteur Majd Mardo (26), dit seizoen ook te zien in de reprise van het veelgeprezen Nobody Home. Een prikkelende keuze, want Mardo vluchtte als kind uit brandend Syrië. Colthof: 'Geweld is een onderwerp dat we niet kunnen negeren. In Amsterdam zijn veel jongeren die IS-strijders zien als helden, ik ken scholen die met de handen in het haar zitten hoe deze thematiek in de klas te bespreken. Ben je een held door te doden of te verkrachten? Vechten voor je land, dat is nog 'gedekt' door de maatschappij. Zodra er eigen ambities gaan spelen, wordt geweld puur persoonlijk. Dan ben je een ordinaire moordenaar.'

Het zorgwekkendst vindt Colthof dat jongeren geweld ogenschijnlijk loskoppelen van wat het met je doet. 'Geweld als iets leuks, zonder te denken aan de ravage die het teweegbrengt.' Met Macbeth wil ze hun emoties wakker schudden. Mede daarom heeft ze het choreografenduo Emio Greco en Pieter C. Scholten, dat zowel ICK Amsterdam als Ballet de Marseille bestiert, gevraagd met haar samen te werken. 'Dans kan emotionaliteit toevoegen waar woorden tekortschieten, of dat wat er op toneel gebeurt intenser maken. Ik wilde geen danstaal die jongeren vertrouwd is, zoals hiphop. Het werk van Emio en Pieter is emotioneel en stelt - heel mooi - de individuele kracht van de dansers voorop, ook in groepschoreografieën.'

De heren vonden Colthofs jongeren­invalshoek interessant, ook vanwege hun (langer lopende) onderzoek naar 'het lichaam in opstand'. Scholten: 'Jongeren van 15 hebben het nodig om in opstand te komen, dat is normaal. Ik ging destijds geen vlees meer eten, dat was mijn revolte. Maar naar Syrië vertrekken om daar te vechten is van een andere orde. Dat roept vragen op waarmee wij iets kunnen bij het choreograferen. Welk virus waart er in die lijven rond? Hoe gedraagt een lichaam zich in extreme situaties? Wat 'zegt' het als het onder druk staat?'

Greco en Scholten zijn vaker de confrontatie met andere kunstdisciplines aangegaan. Hun dansers deelden het podium met acteurs van Toneelgroep Amsterdam en met zangers van Opera Zuid.

Het eeuwige dilemma: hoe zorg je ervoor dat de dans geen plaatje bij het praatje wordt? In Macbeth zullen de zeven ICK-dansers stemmingen belichamen, veelal 'het zwart in het hoofd van Macbeth'.

Maar ook concrete personages, zoals soldaten en edelen. Drie 'horrorachtige' wezens, varianten op Shakespeare's heksen die met hun voorspellende gaven een warboel maken van goed en kwaad ('foul is fair and fair is foul') worden dubbelrollen met de acteurs. Scholten: 'Die heksen ontwrichten. Dat doen onze dansers straks hopelijk ook.'
(Mirjam van der Linden)

_{Macbeth door De Toneelmakerij & ICK Amsterdam. Première 9/10, Bellevue, Amsterdam.}

undefined

10/10 Douwe Dabbert op Stripfestival Breda

Stripkabouter Douwe Dabbert viert zijn 40ste verjaardag met een expositie in Breda.

STRIP Wat de wereld nodig heeft, met al zijn economische crises, klimaatproblemen en vluchtelingendrama's, is de magische knapzak van Douwe Dabbert. Hierin zit altijd precies de oplossing die je nodig hebt en een gebruiksaanwijzing komt er niet aan te pas: de knapzak zorgt zelf voor een goede afloop.

Jammer genoeg is Douwe Dabbert een stripfiguur, eentje bovendien die geen nieuw leven meer krijgt in­geblazen, omdat een van zijn scheppers, de tekenaar Piet Wijn, vijf jaar terug is overleden.

Wie nog wel in blakende gezondheid verkeert, is Thom Roep (1952), die de plots verzon en schreef voor 23 Douwe Dabbert-albums. De verhalen werden voorgepubliceerd in het weekblad Donald Duck, waarvan Roep zelf bijna dertig jaar hoofd­redacteur is geweest. Tijdens het Stripfestival Breda, dat plaatsvindt op 10 en 11 oktober, wordt in het Chassé Theater een tentoonstelling gewijd aan de goedmoedige tuin­kabouter Douwe Dabbert, die dit jaar veertig jaar bestaat.

De sfeer van deze klassieke strip­reeks - denk aan knoestige boom in mistig landschap - is verwant aan die van Marten Toonder en dat is bepaald geen toeval, want Wijn heeft meegetekend aan verhalen uit de Toonder Studio's zoals Tom Poes en Koning Hollewijn.

Ondanks zijn magische knapzak heeft Dabbert een zware dobber aan de slechteriken die zijn pad kruisen, zoals de boosaardige gluiperd Ludo Lafhart en zijn knecht Knudde, de ­tovenares Wredulia die een zusje had kunnen zijn van Disney's Cruella De Vil, en de machtbeluste kwakzalver Baron Bral.

Desondanks straalt de strip iets ­gezelligs uit, al kan de schijn met dank aan de ingevingen van scenarist Roep bedriegen. In het deel Het verborgen dierenrijk belandt Douwe in een paradijselijke om­geving waar pratende dieren vreedzaam samenleven en een vegetarisch dieet volgen. Hierin komt verandering wanneer Ludo Lafhart een clubje wolven laat genieten van een vette gebraden kip. Wreed, want die kip had kort daarvoor nog een jasje aan en was herbergier: hij is in zijn ­eigen keuken klaargemaakt. 'We zijn kannibalen geworden!', zeggen de wolven ­verschrikt, maar die kluif smaakt wel naar meer.

Piet Wijn was een van de productiefste tekenaars uit de Nederlandse stripgeschiedenis. Men heeft ­be­rekend dat hij 50 duizend tekeningen moet hebben gemaakt. In 1988 kreeg Wijn een hersenbloeding, waardoor hij zijn rechterhand niet meer kon gebruiken. Geen punt, hij leerde gewoon met links te tekenen. Ook die oplossing zat in de knapzak.
(Joost Pollmann)

_{Stripfestival Breda met expositie Douwe Dabbert, Chassé theater, Breda, 10 & 11/10. In Galerie Jan d'Art zijn t/m 24/10 originelen van Piet Wijn te zien.
De tekst gaat verder onder de foto.}

undefined

Najaar Het Stadstimmerhuis Rotterdam van Rem Koolhaas

Met het Stadstimmerhuis laat Rem Koolhaas zich van een speelse kant zien.

ARCHITECTUUR Rem Koolhaas, bekend als de architect van het Grote Gebaar, laat zich van een onbekende kant zien. Na zijn XL-wolkenkrabber De Rotterdam levert hij dit najaar een gebouw op van een heel ander karakter: het Stadstimmerhuis Rotterdam.

Daar waar De Rotterdam indruk maakt door zijn verschijning, ongenaakbare gevels en kolossaliteit, is dit een veel speelser gebouw van menselijke maat: een tetris-achtige stapeling van witte 'pixels' in de binnenstad. De melkachtige glazen gevels geven het gebouw een luchtig, bijna wolkachtig aanzien.

Het Stadstimmerhuis, gebouwd als uitbreiding van het gemeentekantoor uit 1953 (architect J.R.A. Koops), is door de gemeente Rotterdam nadrukkelijk gepresenteerd als 'verbindend' gebouw. Het brengt verschillende functies bij elkaar: 84 appartementen (met dakterras), kantoren, winkels, horeca, een parkeergarage en het Stadsmuseum Rotterdam. Door het gebouw loopt een passage, van de Coolsingel naar het Laurenskwartier. Het wil vooral ook een ontmoetingsplek voor Rotterdammers zijn.

Oorspronkelijk bestond het plan het stadskantoor met publieksbalies in de nieuwbouw te vestigen. Die functie werd echter door de crisis wegbezuinigd. De vraag is nu of en hoe het Stadstimmerhuis zich als openbaar gebouw gaat bewijzen, anders dan als een markante figuur in de stad.
(Kirsten Hannema)

_{Stadstimmerhuis Rotterdam (2009-2015). Architect: OMA. Opdrachtgever: Gemeente Rotterdam. Opening: najaar.}

27/10 Tim Fransen

Openlijk filosofische wijsheden verstrooien en toch grappig: Tim Fransen.

CABARET 'Socrates zei: 'Het leven waarop je niet reflecteert, is het niet waard te leven.' Andersom geldt dat net zo goed. Het leven dat je niet leeft, is het niet waard om op te reflecteren.' Dixit cabaretier Tim ­Fransen (27), die in het najaar debuteert met zijn filosofische voorstelling Het failliet van de moderne tijd.

Fransen is niet het popiejopie-type dat anderen met zijn humor overschreeuwt. Hij boeit met slimme observaties, relativerende ontknopingen en een verrassende timing. In 2014 won hij de publieks- én de juryprijs van het Leids Cabaretfestival met, aldus de jury, zijn 'intelligente grappen in dienst van zijn boodschap'.

Die boodschap fundeert hij met zijn cum laude-diploma's psychologie en filosofie. Fransen wist op zijn 18de al dat hij cabaret wilde maken, dus die studies deed hij uit pure interesse. 'Ik wil wat te vertellen hebben.'

Nog steeds zit hij dagelijks in de bieb van de Universiteit van Amsterdam, naast het Spui. Die anonieme omgeving is hem vertrouwd. Zijn woning in de Amsterdamse Jordaan is bovendien te laag voor zijn lengte.

Anders dan Theo Maassen, die hem vroeg mee te schrijven aan zijn oudejaarsconference in 2013 - een bijzonderheid in het Nederlandse cabaret - haalt Fransen veel ideeën uit de bibliotheek. 'Als ik mij vergelijk met Theo hebben we een beetje dezelfde kijk op dingen. Maar hij put zijn inspiratie vooral uit wat hij meemaakt. Ik put mijn inspiratie vooral uit boeken.'
Om dat patroon te doorbreken, doet Fransen elke week iets wat hij nog nooit heeft gedaan. 'Liefst iets waarbij ik me lichtelijk ongemakkelijk voel. Ideeën ontstaan vanwege mijn frictie met de wereld.'

Laatst was dat bij de pedicure. 'Daar liggen alleen maar vrouwenbladen, dus ik hoor daar eigenlijk niet thuis. Ze dragen een mondkapje en plastic handschoenen. Ik weet dat ik dat niet persoonlijk moet opvatten. Toch voelt dat even zo.'

Fransen ervaart soms een zekere afstand tot de samenleving. 'Met die spanning speel ik in mijn voorstelling. Mijn personage weet veel, maar zijn lezing van de werkelijkheid voldoet niet aan de praktijk van het leven.'

Dus gaat zijn show over Friedrich Nietzsche, die de dood van God beschreef, alleen bijna tweehonderd jaar te vroeg. 'Hij voorzag een spirituele leegte, zonder hartstochten en idealen, als consequentie van niet meer geloven in een hogere macht. Nietzsche werd niet erkend. Pas de laatste vijftig jaar lijkt de spirituele leegte zich te voltrekken.

'Je ziet het in series. Vroeger had je helden als Superman of The A-team. Zij deden goed. Nu heb je House of Cards, Breaking Bad, Game of Thrones, met helden, gedreven door eigenbelang. Ze zijn cynisch, dat kun je zien als weerspiegeling van die leegte.'

Tijdens het interview put Fransen veel uit zijn kennis. Hij citeert grote denkers. Niet om zijn eruditie te etaleren, meer om duidelijk te maken wat hij bedoelt. Bloost af en toe licht na een vraag. Laat een stilte vallen. Denkt na. En als je het bijna niet meer verwacht, geeft hij zorgvuldig antwoord.

Dat onverwachte is ook de kracht van zijn show. Eerst boeit hij het publiek met een feitenrelaas. Dan ineens ontlaadt hij de spanning met een grap - soms contrasterend flauw, altijd relativerend - over Nietzsche of Chopin. Of over God: 'Hij blinkt niet bepaald uit in de communicatie. Als een moslima en een Joodse man elkaar tegenkomen op straat - de een met een hoofddoek, de ander met een keppel - dan moeten zij zich waarschijnlijk ook realiseren: een van ons tweeën loopt sowieso voor piet snot met een ding op zijn hoofd.'
(Joris Zwetsloot)

_{Tim Fransen, Het failliet van de moderne tijd, première 27/10, De Kleine Komedie, Amsterdam.}

undefined

31/10 Jan J. Schoonhoven

Dit najaar leren we de wildebras kennen achter Jan Schoonhoven, de Mondriaan 2.0 van na de oorlog.

BEELDENDE KUNST Jan J. Schoonhoven. Zijn naam is synoniem voor heldere recht­lijnigheid, monochroom wit en een wat saai ambtenarenbestaan. Wat klopt. Schoonhoven (1914-1994) was decennialang werkzaam bij de PTT. En zijn beroemde reliëfs zijn wit en, eh, rechtlijnig.

Hij is, zeg maar, de Mondriaan 2.0 van na de oorlog. Helder werk dat ook doet denken aan de geordende taferelen op de schilderijen van Vermeer - en dat niet alleen omdat beiden in Delft zijn geboren en gestorven.

Wat minder bekend is: Schoon­hoven was in zekere mate ook een losbol. In de aanloop naar zijn ­beroemde en o zo herkenbare Zero-werk knutselde hij met ribkarton, ­papier-maché en closetrollen veel ­organischere reliëfs in elkaar. Onderwijl maakte hij tekeningen die steeds woester werden.

Bovendien: alleen al die ene avond dat hij zich naakt door de Japanse kunstenares Yayoi ­Kusama met stippen liet beschilderen, maakte hem (even) tot een wildebras. Dit najaar wordt er uitgebreid aandacht besteed aan hem met een dubbeltentoonstelling in Delft en Schiedam.

_{Kijk, Jan Schoonhoven; De werkelijkheid van Jan Schoonhoven. Museum Prinsenhof, Delft; Stedelijk Museum, Schiedam; 31/10 t/m 14/2.}