Dit boek geeft een even onthullend als verhelderend beeld van het neoliberalisme in Nederland ★★★★★

Nederland kent geen neoliberale partij; leidende liberalen als Mark Rutte ontkennen zelfs het bestaan van het neoliberalisme. Toch groeit in de politiek van links tot rechts de kritiek op het neoliberale denken, dat het beleid in ons land decennialang zou hebben gedomineerd. In Neoliberalisme – Een Nederlandse geschiedenis schetsen Bram Mellink en Merijn Oudenampsen een even onthullend als verhelderend beeld van de netwerken van ambtenaren, ondernemers, journalisten en wetenschappers, die dit denken hebben gepropageerd en aan de macht geholpen.

Vaak wordt het neoliberalisme gezien als een Angelsaksische manier van denken, die in de jaren tachtig zou zijn overgewaaid vanuit de VS en Groot-Brittannië, nadat Ronald Reagan en Margaret Thatcher aan de macht waren gekomen. Mellink en Oudenampsen laten zien dat dit politieke denken in ons land een veel langere geschiedenis kent, die teruggaat tot de jaren dertig van de vorige eeuw. Een beweging die grote invloed had, maar voor het publiek onzichtbaar bleef, omdat de organisatie veelal bestond uit informele netwerken.

Een actieve overheid

Niet altijd is duidelijk wat met ‘neoliberalisme’ wordt bedoeld. In ons land werd dit beleid samengevat in het motto ‘meer markt en minder overheid’. Critici van het gebruik van de term neoliberalisme wijzen erop dat onze overheid niet kleiner is geworden en de bureaucratie zelfs flink is gegroeid. De auteurs stellen dat het niet zozeer gaat over de grootte van de overheid, maar over hoe die wordt ingezet: in tegenstelling tot klassieke liberalen menen neoliberalen dat alleen een actieve overheid de vrijemarktwerking kan verzekeren.

Mellink en Oudenampsen hebben het politiek verborgene toch zichtbaar gemaakt, door knappe netwerkanalyses van informele groepen uit het bedrijfsleven en de wetenschap, maar ook in de ambtenarij en de journalistiek. Ze laten zien hoe die erin slaagden om in de gevestigde partijen en vooral de ministeries een neoliberaal beleid mogelijk te maken. Dit toegankelijke boek biedt een historisch overzicht van de personen en instanties die de neoliberale ideeën in ons land hebben ‘bedacht, vertaald en verspreid’, van de jaren dertig tot het begin van deze eeuw.

Deze netwerken begonnen tijdens de economische crisis in de jaren dertig: pioniers die contact legden met neoliberalen in het buitenland en hun voorbeeld volgden van een agressieve lobby, wat in onze polder slecht bleek te werken. In de jaren vijftig koos men voor een informelere lobby en kregen neoliberalen topfuncties op de ministeries van Economische Zaken en Financiën, en later bij De Nederlandsche Bank (Jelle Zijlstra). Na de oliecrisis van 1973 groeide hun invloed, zelfs in het ‘linkse’ kabinet-Den Uyl (met Van Agt, Lubbers en Duisenberg).

De auteurs beschrijven hoe wetenschappers aan deze netwerken werden verbonden, in het bijzonder economen van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en toegang werd verkregen tot de media; vooral NRC Handelsblad wordt veelvuldig genoemd. Het gaat over de invloed in denktanks als het Centraal Planbureau en natuurlijk in de politieke partijen: bij het CDA (Ruud Lubbers), de VVD (Frits Bolkestein), D66 (Hans Wijers) en de PvdA (economen als Rick van der Ploeg). In de paarse kabinetten van Wim Kok, maar evengoed bij rechtse critici als Pim Fortuyn.

Invloedrijke ambtenaren

In de Angelsaksische wereld werd het neoliberalisme uitgedragen door uitgesproken economen (Hayek en Friedman) en in polemiserende denktanks (het Britse Centre for Policy Studies of de Amerikaanse Heritage Foundation). In Nederland werd het neoliberale denken acceptabel omdat het juist werd gedepolitiseerd. Door invloedrijke ambtenaren, zoals Coen Oort, Lense Koopmans en Ad Geelhoed. Voor het publiek vaak onbekende mensen, die het nieuwe beleid presenteerden als een technocratische operatie.

Neoliberalisme beschrijft geen complot, het gaat niet over een groep die de macht heeft gegrepen. Wat het boek wel laat zien, is hoe een complex van ideeën mensen met verschillende belangen kan verenigen en kan leiden tot grote veranderingen. Hoe een radicale ideologie kon doordringen tot de macht: ‘Niet langer waren het socialisten die de wereld wilden veranderen, een bonte coalitie van economen, zakenlieden en politici wilde breken met de status quo’, stellen Mellink en Oudenampsen.

Voor dit boek is veel onderzoek gedaan om netwerken in kaart te brengen, ook door andere onderzoekers, en zijn bovendien betrokkenen geïnterviewd. Een mustread voor Mark Rutte – en voor iedereen die meer wil begrijpen van de huidige politiek.