In de Syrische documentaires The Cave en For Sama komen gruwelijke beelden voorbij. Toch zouden we onszelf moeten dwingen te kijken naar deze zware kost, vindt filmrecensent Pauline Kleijer.
Als de oorlog voorbij is, wil ze haar wimpers verven, zegt dokter Amani Ballour tegen haar collega Alaa. Of gewoon weer eens mascara opdoen. Misschien laat ze haar voortanden opknappen, want die vindt ze maar lelijk.
Het gesprek tussen de twee vrouwen is een oase van alledaagsheid in de verbluffende documentaire The Cave, een film die je verder voortdurend naar adem laat happen. Ballour heeft nauwelijks tijd om na te denken over haar leven voor of na de oorlog in Syrië. Elke dag is ze in touw om patiënten te verzorgen in Oost-Ghouta, een voorstad van Damascus, waar vierhonderdduizend burgers in de val zitten sinds de belegering door president Bashar al-Assad en zijn bondgenoten.
Voortdurende bombardementen zorgen voor een gestage toevoer van doden en gewonden. Ook het ziekenhuis is een doelwit voor de Russische gevechtsvliegtuigen. Ballour, kinderarts en algemeen manager, heeft in de kelders en ondergrondse gangen van het gebouw een noodziekenhuis ingericht. De Grot, zoals het er heet, is de enige plek in Oost-Ghouta waar nog medische hulp wordt geboden. Een handvol artsen is achtergebleven.
De Koerdisch-Syrische filmmaker Feras Fayyad kreeg in 2018 een Oscarnominatie voor zijn oorlogsdocumentaire Last Men in Aleppo. Het kan haast niet anders of ook The Cave gaat genomineerd worden; de film is ijzersterk. En gruwelijk. Fayyad, die niet zelf in de Grot filmde maar van afstand drie dappere cameramannen aanstuurde, schrikt niet terug voor schokkend materiaal. Hij toont alles: de vaak geïmproviseerde operaties, jammerende kinderen, gapende wonden.
Terwijl Ballour worstelt met een tekort aan voedsel en medicijnen, moet ze zich ook nog verantwoorden tegenover de Syrische mannen die vinden dat een vrouw niet mag werken – laat staan dat ze de baas kan zijn van een ziekenhuis. Wrang, dat een oorlog voor Ballour en haar vrouwelijke collega’s de mogelijkheid schept datgene te doen waar hun hart ligt. Onder de grond gelden andere regels en kunnen de vrouwen iets betekenen. Ballour hoopt op een gelijkwaardiger toekomst. ‘Het beeld dat mannen van ons hebben, moet veranderen. Ze gebruiken religie als dekmantel; ze halen eruit wat hun bevalt.’
Juist als de kijker murw dreigt te raken van alle ellende, van de met bloed en stof bedekte slachtoffers die onophoudelijk binnen worden gebracht, sommige doodstil, andere schreeuwend, begint het naargeestigste deel van The Cave. Opnieuw komen er slachtoffers binnen, maar nu is nergens bloed te zien. Het ziekenhuispersoneel, dat al zo veel heeft meegemaakt, reageert ontredderd. ‘Er klopt iets niet’, zegt een verpleegkundige. ‘Mensen sterven zonder verwondingen.’
Een aanval met chemische wapens: Ballour was erop voorbereid. Snel gaat er extra ventilatie aan en zet iedereen een masker op. De chloorgasaanval luidt het einde in van een belegering die vijf jaar heeft geduurd. Oost-Ghouta geeft zich over; alle inwoners die de bombardementen hebben overleefd, worden gedwongen geëvacueerd. Amani Ballour is niet opgelucht. Ze is woedend: hoe kon dit allemaal gebeuren?
The Cave is niet de enige Syrische documentaire die op het documentairefestival Idfa te zien is. Minstens zo indrukwekkend – en Oscarwaardig – is For Sama, gemaakt door de Syrische journalist Waad al-Kateab en de Britse filmmaker Edward Watts. Al-Kateab studeert in Aleppo, wanneer daar in 2012 de Arabische Lente uitbreekt. Het regime van dictator Assad zal worden omvergeworpen, geloven de vrijheidminnende studenten. El-Kateab, die alles filmt, trouwt met Hamza, een pas afgestudeerd arts. Terwijl de situatie in Aleppo verslechtert en een deel van de stad in puin wordt gelegd door de strijdkrachten van Assad, blijft het jonge stel achter om de slachtoffers te helpen.
For Sama en The Cave hebben veel gemeen. Beide films spelen zich voornamelijk af in een ziekenhuis, waar het personeel onder onvoorstelbare omstandigheden moet werken. Ook For Sama toont verschrikkelijke beelden. Wanneer twee kinderen hun kleine broertje het ziekenhuis binnenbrengen – de kleuter was net even naar buiten gelopen toen de bommen vielen – is hun verdriet hartverscheurend. Nog moeilijker om aan te zien is een scène waarin een hoogzwangere, zwaargewonde vrouw een spoedkeizersnede krijgt. Het is een tafereel dat je niet meer vergeet.
Net als The Cave is For Sama een bijzonder knap gemaakte, meeslepende documentaire. Toch doemt de vraag op wie er wil kijken naar deze zware kost. Waarom jezelf dwingen tot een confrontatie met de hel op aarde?
Het antwoord is simpel: het is nodig. In een opinieartikel voor de Amerikaanse nieuwssite Daily Beast schreef Amani Ballour, de moedige arts uit The Cave, begin deze maand dat we niet moeten wegkijken. Dat Assad met steun van Poetin moedwillig ziekenhuizen en scholen heeft gebombardeerd, dat hij chemische wapens heeft gebruikt tegen vrouwen en kinderen: het zijn oorlogsmisdaden die niet mogen worden vergeten. Waad el-Kateab hield in een interview eenzelfde pleidooi. ‘We hebben het nodig dat mensen ons zien, dat ze getuige zijn van de situatie in Syrië en voelen wat het betekent.’
‘Filmen!’, roept een vrouw in For Sama, wanneer haar zoon is overleden in het ziekenhuis. ‘Film dit!’ De moeder schreeuwt het uit van verdriet, maar wil dat de camera op haar gericht blijft. Het lot van haar en haar kind moet door de wereld worden gezien.
Ook nu Assad bijna het hele land weer onder controle heeft, zijn de twee documentaires er niet minder actueel op geworden. De oorlog duurt al acht jaar en het einde is nog niet in zicht – zeker niet nu Turkije het Koerdische gebied in Noord-Syrië is binnengevallen. De films hebben bovendien een voordeel boven nieuwsbeelden: ze vertellen een verhaal dat meerdere jaren beslaat en op geen andere manier verteld had kunnen worden. Journalisten hadden nauwelijks toegang tot de belegerde gebieden.
Voor wie er toch nog tegen opziet: het is gelukkig niet alleen maar ellende in The Cave en For Sama. Er zijn ook lichtpuntjes. Het vrolijke gesprek over mascara tussen Ballour en haar collega is er een, de opgroeiende dochter van El-Kateab, Sama, een ander. For Sama werd gemaakt voor het meisje, dat in 2016 geboren werd in Aleppo. Het leven gaat altijd door, ook als dat reuzenmoed vraagt. Moed, daar stromen beide films van over.
The Cave (Feras Fayyad, 95 min., 2019) is te zien op Idfa op 23, 26, 28 en 30/11.
For Sama (Waad al-Kateab en Edward Watts, 95 min., 2019) is te zien op Idfa op 21, 23 en 24/11 en 1/12.
Beide films draaien vanaf januari in de bioscoop.
Duizenden uren aan filmopnamen
De documentaires The Cave en For Sama omspannen samen zes jaar oorlog in Syrië. For Sama begint in 2012, wanneer de studenten aan de Universiteit van Aleppo denken het regime van Assad omver te kunnen werpen, en eindigt met de gedwongen evacuatie van de verwoeste stad in december 2016. Rond die tijd beginnen de opnamen voor The Cave in het ondergrondse ziekenhuis in Oost-Ghouta, waar gefilmd wordt tot maart 2018. In totaal leverden beide producties duizenden uren aan filmopnamen op.
