Deze fotografen portretteerden hun ouders: aangrijpend, intens, mild spottend en hilarisch

De laatste grote tentoonstelling die Wim van Sinderen heeft samengesteld als hoofdconservator van het Fotomuseum Den Haag, is – toevallig – toepasselijk melancholisch. In de expositie is werk te zien van 37 fotografen die hun ouders portretteerden.

Dat de tentoonstelling Ouders in het Fotomuseum Den Haag een wat melancholieke sfeer ademt, is niet zozeer te danken aan de omstandigheden waarin hoofdconservator Wim van Sinderen (64), haar heeft samengesteld. Hij heeft weliswaar reden tot melancholie, want de tentoonstelling met 37 fotografen die hun ouders portretteerden, is de laatste grote die hij maakt voor het museum waar hij twintig jaar de dienst uitmaakte. Maar het idee voor Ouders, waarin aspecten als ouderdom, sterven, dementie en de lastige, soms getroebleerde verhouding tussen ouders en kind aan de orde komen, dateert al uit 2004. ‘Het was een voor de hand liggend thema dat, zoals de meeste voor de hand liggende onderwerpen, lang onaangeraakt bleef.’

Zonder emotie is het niet, Van Sinderens naderende afscheid bij het museum, temeer daar hij door ziekte gedwongen met prepensioen gaat. En omdat hij voortijdig zijn missie de fotografie op te stuwen en het blazoen van ten onrechte onbekende fotografen op te poetsen moet beëindigen, in zijn leidende functie althans. Hij heeft een chronische ziekte ‘met een lange afkorting die ik de lezer zal besparen’, die hem de energie beneemt om zijn topbaan nog langer uit te oefenen. Maar de ziekte heeft Van Sinderens fotoselectie voor Ouders niet overschaduwd.

‘De tentoonstelling heeft een universeel thema: iedereen heeft ouders, maar niet iedereen ís ouder’, zegt Van Sinderen. ‘Voor mij geldt dat mijn ouders vroeg zijn overleden, en dat ik zelf geen kinderen heb. Daardoor had ik genoeg afstand tot het onderwerp en kon ik altijd goedgemutst aan de expositie werken.’ En zo werkte hij gestaag aan de lijst deelnemers, die uitgroeide tot een longlist met wel honderd namen, om die vervolgens in te dikken tot die selectie van 37. De film van Andy Warhol waarin hij zijn in de keuken redderende moeder vijftig minuten volgt? ‘Niet kunnen vinden – en de estate die zijn nalatenschap beheert heb ik maar niet eens benaderd, die eist zulke hoge tarieven.’

Autobiografisch

Zwijgen we over wat de tentoonstelling niet haalde, kijken we naar wier werk er wel is te zien, en wat die gemeen hebben. Dat laatste is uit de foto’s niet zo moeilijk te destilleren: ‘Het onderwerp ‘fotograaf en ouders’ is a priori autobiografisch, wat vaak resulteert in doorleefde en intense fotografie’, zegt Van Sinderen.

Wat hem verrast, nu hij al die foto’s bij elkaar ziet, is hoe vaak fotografen hun vader of moeder, of beiden, vragen ‘iets geks te doen’ voor de camera. ‘Dat is bijna een genre: zoals je je ouders voor alles laat opdraven – om op je kinderen te passen, te helpen klussen in huis, je financieel te steunen – zo worden ze ook in de fotografie ingezet. En het is opmerkelijk hoe vaak die ouders blijkbaar genegen zijn hun kind tegemoet te komen en de rol te spelen die de fotograaf voor hen heeft bedacht.’

Het werk van Bert Sissingh kan onder dit genre worden geschaard, die de beklemming van het kleinburgerlijke bestaan van zijn vader en moeder met milde spot verbeeldt: in een te kleine kamer zit hij met zijn vader en moeder gepropt, aan een met bestek gevulde tafel. Vader en zoon poetsen vreugdeloos het zilver, moeder zit met gebogen hoofd voor de pronkkast, gevuld met het gekoesterde servies.

Hilarisch daarmee vergeleken is de bekende serie van Jesper Boot, die zijn vader en moeder laat figureren als regeringsleiders tegen een achtergrond van vlagvertoon, in een setting van persconferenties en topoverleg: met verve schudden ze plichtmatig handen voor de verzamelde wereldpers, slingeren ogenschijnlijk routineus met uitgestrekte gezichten hun oneliners de wereld in.

Kamfer

Van Sinderen wilde voorkomen dat vanachter elke foto aan de museummuur ‘de geur van kamfer’ zou opstijgen. Met andere woorden: dat te veel afgebeelde personen oud of de dood nabij zijn. Had een logisch gevolg kunnen zijn van het feit dat de fotografen zélf minimaal volwassen zijn. Maar er is dus ook werk met ouders van middelbare leeftijd: van onder meer de onvolprezen Robin de Puy en Pippilotta Yerna, die de angst om haar moeder te verliezen verbeeldde in een hedendaagse Piëta. Yerna zit op een plastic tuinstoel en heeft het forse, uitgestrekte lichaam van haar moeder op schoot. Melanie Bonajo portretteerde haar afgetrainde vader ondersteboven – steunend op zijn hoofd, het lichaam leunend tegen de muur.

Bij het leven, en bij ouders, horen ook sterfelijkheid en de dood. Prachtig verbeeld in een filmpje door Erwin Olaf, die als eerbetoon aan zijn gestorven moeder een loop maakte van verwelkende tulpen in een vaas. Van Koos Breukel is er het aangrijpende beeld van zijn moeder kort na haar overlijden, terwijl ze wordt verzorgd voor de opbaring. ‘Krijgt een mooie lijst, deze Caravaggio. Als Hazes dé vertolker was van het levenslied, dan is Breukel de vertolker van de levensfoto’, vindt Van Sinderen.

Zo meandert straks de tentoonstelling langs de onlangs overleden Eddy Posthuma de Boer, geportretteerd door zijn dochter Tessa en zelf vertegenwoordigd op de expositie met een doodsportret van zijn vader. Langs het werk van fotograaf Peter Martens, die zijn vader onder aan de trap zag liggen – gevallen: ‘Toen hij zijn vader zag, moest Martens kiezen tussen eerst kijken of zijn vader nog leefde, of eerst de foto maken. Zijn passie, de fotografie, won’, zegt Van Sinderen.

Ereplek

Een ereplek bedenkt Van Sinderen toe voor de installatie van Erik Kessels. Unfinished Father heet dat werk, dat bestaat uit een deels gerestaureerde, deels onttakelde Fiat Topolino, een vintage autootje waaraan Kessels vader kluste, tot hij werd getroffen door een zware beroerte. Wat dat fotografie maakt? Van alle onderdelen die hij opknapte, maakte de vader foto’s, die nu deel uitmaken van de installatie die voor het eerst te zien is in Nederland.

Talrijke Nederlandse fotografen, vooroorlogs, naoorlogs en hedendaags, maar ook veel Engelse en Amerikaanse hebben deel aan Ouders, waarbij Van Sinderens keuze mede is bepaald door zijn persoonlijke band met hen, of met de relatie die zij door eerdere tentoonstellingen met het Fotomuseum hebben opgebouwd. De Amerikaanse Deanna Dikeman is een van die buitenlandse deelnemers. Zij maakte onder de noemer Leaving and Waving gedurende 27 jaar altijd een foto als ze met de auto vertrok van haar ouders, die haar vanaf de oprit altijd uitzwaaiden en farewell wensten.

Toepasselijk voor de vertrekkende conservator. Vaarwel, Wim!