Der Hauptmann laat zonder genade zien hoe het kwaad in ons allen schuilt

In dit ongekend indrukwekkende drama legt Robert Schwentke bloot hoe medeplichtigheid werkt. De Duitse regisseur laat zien dat het kwaad in doodnormaal menselijk gedrag schuilt – een les die hard aankomt.

Willi Herold is een bleek knulletje, verdwaald in een gevaarlijk niemandsland. Hij is zijn legereenheid kwijtgeraakt en wordt in de Duitse bossen opgejaagd als een deserteur. Het is maart 1945, overal heerst chaos. De jonge soldaat stuit op een verlaten legertruck waarin een kapitein van de Duitse luchtmacht zijn bezittingen heeft achtergelaten – inclusief zijn uniform.

Het uniform past niet, het is te groot. Toch bevalt het Herold. Ineens heeft hij een stuk minder te vrezen. De kleding biedt hem een nieuwe, autoritaire rol; Herold groeit er verbazingwekkend snel in. Wanneer hij andere verloren soldaten tegenkomt, accepteren ze zijn gezag en sluiten zich bij hem aan. Het duurt niet lang of hij is de leider van een bende, een zootje ongeregeld dat over het platteland trekt en dood en verderf zaait.

De beul van Emsland

Der Hauptmann vertelt een gruwelijk waargebeurd verhaal. Willi Herold, ook wel ‘de beul van Emsland’ genoemd, werd eind 1946 ter dood veroordeeld vanwege een verbluffend aantal moorden en andere oorlogsmisdaden. Wat bezielde de 19-jarige nepkapitein? En hoe kon hij zo lang zijn gang gaan, terwijl hij zo gemakkelijk te ontmaskeren was?

De Duitse filmmaker Robert Schwentke werkte de laatste vijftien jaar in Hollywood, waar hij onder meer de thriller Flightplan, het romantische drama The Time Traveler’s Wife en twee delen van de succesvolle sciencefictionreeks Divergent regisseerde. Met Der Hauptmann, waarvoor hij (samen met zijn vaste cameraman Florian Ballhaus) terugkeerde naar zijn geboorteland, laat hij zich opnieuw van een andere kant zien.

Het is gewaagd, hoe Schwentke de kijker uitnodigt zich met Herold te identificeren. Aanvankelijk is het kapiteinsuniform een middel om te overleven, om zijn hongerige maag te vullen met een goed maal. Ook later nog, wanneer duidelijk wordt dat Herold nergens voor terugdeinst, blijft het verleidelijk zijn gedrag goed te praten: hij moet wel, om zijn huid te redden. Of: het zijn vooral zijn metgezellen die zich misdragen.

Medeplichtigheid

Zo rekt Schwentke de grens telkens op, waarmee hij meteen blootlegt hoe medeplichtigheid werkt. Het is het sociale systeem dat deze misdaden toelaat, niet het verrotte geweten van een enkele man. De strijd tussen goed en kwaad speelt, anders dan in de meeste oorlogsfilms, nauwelijks een rol. Iedereen is corrupt.

Het maakt Der Hauptmann tot een ongekend indrukwekkend drama. Akelig om naar te kijken, dat zeker, maar ook fascinerend en bijzonder knap gemaakt, met een naar absurdisme neigende toonzetting. Daarbij spaart Schwentke zijn publiek nog enigszins; de historische werkelijkheid was grimmiger dan de film laat zien.

Opportunisme, bluf, machtsbegeerte, onverschilligheid – het kwaad schuilt in doodnormaal menselijk gedrag, laat Der Hauptmann zien. Dat is een les die hard aankomt.

Pauline Kleijer