De windmolen is niet ‘mooi’ genoeg

Je kan je niet voorstellen dat de toeristen dergelijke foto’s zouden willen maken van een modern windturbinepark. Die worden, ondanks alle politieke public relations over ‘milieuvriendelijke energie’, toch vaak als ‘lelijk’ gezien, als ‘landschapsvervuiling’. Ook al is een moderne turbine sterker gedesigned dan een traditionele molen ooit is geweest – het is geen kolos van steen en hout, maar een wit ranken steel met een geluidloos draaiende propeller – en ook al is het doel nobel.

Sterker: het moet gevreesd worden dat de turbine nooit tot een succesvol Hollands beeldmerk zal uitgroeien. En dat is toch vreemd, als je het vergelijkt met de populariteit die de traditionele molen al bijna vanaf het begin in de schilderkunst had.

Vanaf de 17de eeuw tot aan het begin van de 20ste eeuw werden ze trots op doek afgebeeld, zo blijkt uit de rondreizende tentoonstelling Meesters en molens. Van Rembrandt tot Mondriaan, nu te zien in het Haagse museum Bredius.

Toch was dat in eerste instantie niet omdat de schilders de molen ‘mooi’ vonden. De reden dat de molens geschilderd werden, was uitsluitend dat ze op doek als symbool van bedrijvigheid konden fungeren. Ze werden gebruikt als zijdelings motief, als een gewoon onderdeel van het Hollandse landschap. Molens schoten overal uit de grond, omdat er geld mee kon worden verdient. Molens werden door particulieren neergezet, om te malen, om droog te leggen, om een mechaniek in werking te zetten.

In zeker zin verschilt de geliefde oude molen dus helemaal niet zoveel met de moderne windturbine. Beide kunnen in hun tijd worden opgevat als een symbool van economische bedrijvigheid in het landschap. Op de schilderijen van de oude Hollandse meesters zie je de molens zelfs in rijen aan de horizon staan (als een modern molenpark), of als een groep grote kolossen die boven kleine huisjes uitsteken. Hier is geen sprake van pittoreskheid, maar van economisch nuttige werktuigen. Ze stonden aan de basis van Hollands welvaren, en werden om die reden waardig bevonden om te worden afgebeeld.

Je kan je natuurlijk afvragen of de hedendaagse twijfels aan het economische nut van de turbine ook de esthetische afkeer veroorzaakt. Maar de afkeer heeft waarschijnlijk vooral een diepere oorzaak. De Nederlander anno 2007 kijkt nu eenmaal in het algemeen anders naar een werktuig in het landschap, omdat hij anders dénkt over dat landschap.

Een toerist die nu het landschap fotografeert, doet dat alleen als hij dat landschap ‘mooi’ vindt. En ‘mooi’ betekent: niet ontsierd door banale zaken als werktuigen met een economisch doel. Geen autowegen, geen hijskranen, geen windturbines. De moderne windmolen wordt lelijk gevonden omdat een werktuig in het landschap in het algemeen niet mooi wordt gevonden.

Voor Rembrandt, Albert Cuyp en hun 19de-eeuwse navolgers was ‘industrieel’ (toen nog ‘nijverheid’ genoemd) nog allerminst een negatieve eigenschap. Dat kwam pas in de loop van de 20ste eeuw, met de opkomst van de rokende schoorstenen, een onpersoonlijke overheid, kille computerbesturing, en, zeker in Nederland, het verdwijnen van een ‘ongerepte’ horizon.

Waarom de toeristen dan toch nog de oude molens willen fotograferen, immers toch ook werktuigen? De traditionele molen verloor begin 20ste eeuw zijn economische functie. Hij werd steeds nuttelozer, en werd, volgens 20ste-eeuwse toeristenbegrippen, daarom ook steeds mooier. Hij werd een onschuldig deel van het ‘authentiek Hollandse landschap’, een nostalgisch verwijzing naar een landschap waarin de economische bedrijvigheid een stuk overzichtelijker was.