De westerse kunstgeschiedenis, maar dan aan de hand van kunstwerken van vrouwen

Wie surrealisme zegt, denkt aan Salvador Dalí of Man Ray. Abstract expressionisme? Jackson Pollock natuurlijk. Maar wat gebeurt er als we de moderne kunstgeschiedenis eens vertellen aan de hand van vrouwelijke kunstenaars?

Kun je de westerse kunstgeschiedenis vertellen aan de hand van kunst gemaakt door louter vrouwen? Absurde vraag natuurlijk. Want wat is de kunstgeschiedenis zonder Leonardo da Vinci, Rembrandt van Rijn, Vincent van Gogh, Pablo Picasso of Jackson Pollock?

Toch is die vraag niet heel veel absurder dan de kunstgeschiedenis zoals die ons vanaf de 19de eeuw (in musea en kunsthistorische boeken) is voorgeschoteld: een lineaire ontwikkeling van kunstwerken die voornamelijk zijn gemaakt door witte mannen. De tegenvraag: wat stelt de kunstgeschiedenis voor zonder Artemisia Gentileschi, Judith Leyster, Frida Kahlo, Rineke Dijkstra of Louise Bourgeois?

Het Museum of Modern Art (Moma) in New York – het oudste museum voor moderne kunst met misschien wel de beste collectie westerse moderne kunst ter wereld ­– heeft de veger door die dominante vertelling gehaald. Vanaf deze week toont het verbouwde en heropende Moma zijn collectie op een nieuwe, inclusievere manier. De kunstgeschiedenis wordt niet alleen verteld met sculpturen en schilderijen, maar ook vormgeving, fotografie, film en architectuur. Niet alleen met witte kunstenaars, maar ook van ‘artists of color’.

En niet alleen mannen, maar ook vrouwen. 28 procent van de nieuwe collectiepresentatie bestaat uit werk van vrouwelijke kunstenaars. Dat klinkt als weinig, maar het is vijf keer zoveel als twintig jaar geleden. In vrijwel elke zaal (die telkens een fase in de kunstgeschiedenis vertegenwoordigt) is minstens één werk (en vaak veel meer) van een vrouw te zien. Dat levert verrassingen op (‘Wacht, wie?’), en ‘o ja natuurlijk hoe kon ik die vergeten’-reacties.

De moderne westerse kunstgeschiedenis verteld door louter vrouwen? Het Moma komt een heel eind. Zeven voorbeelden.

Vroege fotografie

Direct na de uitvinding van de fotografie werd er volop met het medium geëxperimenteerd. Door kunstenaars, door fotojournalisten en door wetenschappers. Zoals Anna Atkins (1799-1871), een Engelse botanicus, en vermoedelijk de eerste fotograaf die een boek met fotografische afbeeldingen uitgaf. Haar ‘cyanotypes’, die ontstonden door planten op lichtgevoelig papier te leggen, neigen soms naar abstracte kunst.

Constructivisme

Rond de Russische revolutie (1917) gingen kunstenaars op zoek naar een radicaal nieuwe kunst, die zich bevrijdde van oude (lees: herkenbare) vormen en die in al zijn abstracte naar een utopische toekomst verwees. Het constructivisme lijkt een mannenbolwerk, met Kazimir Malevitsj, Aleksandr Rodchenko of El Lissitzky. Maar er waren ook geniale vrouwen. Zoals de Russische Aleksandra Exter (1882-1942).

Surrealisme

Wie surrealisme zegt, zegt Salvador Dalí. Of Man Ray. Of René Magritte. Maar een van de meest iconische beelden van het surrealisme komt van een vrouw. Meret Oppenheim (1913-1985) bekleedde een kop, schotel en lepeltje met bont, en veranderde zo een doodordinair gebruiksvoorwerp in iets dat zowel verontrustend als aantrekkelijk is. Het beeld past naadloos in het Freudiaanse denken van de jaren dertig, waarin verondersteld wordt dat mensen onbewuste seksuele verlangens op objecten projecteren.

Abstract expressionisme

Als er een testosterongedreven kunststroming bestaat, dan is het wel het abstract expressionisme. Grote gebaren, heftige schilderbewegingen en overvloedig alcoholgebruik; het machisme werd nog het meest verpersoonlijkt door Jackson Pollock en zijn drip paintings. Maar ook Pollocks partner Lee Krasner (1908-1984) wijdde zich aan de abstracte verfpatronen, net als de ­ – nog wildere – Joan Mitchell (1925-1992).

Hard Edge

Als reactie op de onstuimige schilderkunst van de jaren vijftig, ontstond in de jaren zestig het zakelijkere Hard Edge, een stroming die een onpersoonlijke schilderstijl nastreefde met strak afgebakende vlakken in harde kleuren. De Amerikaan Ellsworth Kelly was de koning van de club. Maar in het Moma zijn de Braziliaanse Lygia Pape (1927-2004) en de Cubaanse Carmen Herrera (1915) de onbetwiste koninginnen.

Nieuwe schilderkunst

Hoewel de schilderkunst sinds de jaren tachtig meerdere keren is doodverklaard, na de hausse van video- en installatiekunst, zijn er altijd grote schilders gebleven en bijgekomen. Luc Tuymans, Julian Schnabel, Chris Ofili, om er een paar te noemen. Maar in het Moma hebben ze Marlene Dumas (1953) opgehangen.

Historieschilderkunst

Hoe gaan we om met conflicten in het heden die zijn ontstaan door onderdrukking in het verleden? Een nieuwe generatie kunstenaars, stelt het Moma in een van zijn laatste zalen, ‘heeft een sterke affiniteit in het durven herdenken en herscheppen van de geschiedenis.’ Een van de indrukwekkendste werken is van Kara Walker (1969), die historiestukken maakt waarin ze het geweld jegens zwarten toen en nu aankaart.