Dé vernieuwer van de opera heeft een nieuw stuk. Over het klimaat

Eens in de zoveel tijd, als er weer een nieuw groot stuk van hem in première gaat of als hij een nieuw album uit heeft, stuurt Michel van der Aa (52) een privébericht op Twitter. Of de krant er misschien aandacht aan wil besteden?

Hij mag dan een van de meest succesvolle Nederlandse componisten zijn, met grote opdrachten en uitvoeringen over de hele wereld, altijd druk, en als je zijn studio ziet – een huis op zich, waar de lege benedenverdieping is gereserveerd voor ‘research en development’ op het gebied van virtual reality – denk je nou niet ‘goh, wat gaat dat slecht met hem’: toch weet hij nog precies wanneer hij voor het laatst (‘laaaaang geleden’) werd geïnterviewd door de Volkskrant. In 2015, inderdaad, toen hij de Johannes Vermeerprijs kreeg voor zijn ‘baanbrekende rol’ in het internationale muziekleven.

Heeft hij de Nederlandse pers nog nodig dan? Is het eerzucht? ‘Dat laatste niet zo’, zegt Van der Aa. ‘Het voelt altijd raar om je te schrijven. Maar blijkbaar wil ik toch heel graag gehoord worden als ik iets heb gemaakt. Ik wil dat mensen weten dat het er is. En dit wordt ook best een tourtje, met deze opera. We staan in zeven steden. Je merkt dat het publiek na corona veel moeilijker naar de zaal te lokken is.’

Die nieuwe kameropera heet The Book of Water. In september ging het stuk van de componist wiens idioom (een voorkeur voor ijle klanken) dichter bij Radiohead staat dan bij dat van Wolfgang Rihm, in première op de Biënnale van Venetië. Vrijdag is de eerste Nederlandse uitvoering in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam. Het verhaal gaat zowel over klimaatverandering als over mentale aftakeling. Zoals altijd in zijn opera’s is film een wezenlijk onderdeel.

Want dat was een van de ‘unique selling points’, wellicht een van de redenen van zijn internationale opmars, en in ieder geval datgene waardoor hij opviel bij publiek en pers: Van der Aa introduceerde multimedia in zijn stukken. One, uit 2002, geschreven voor sopraan Barbara Hannigan, met video en soundtrack, geldt als zijn doorbraakwerk, hoewel de Volkskrant hem bij de première al omschreef als ‘de meest gevraagde Nederlandse componist van zijn generatie’. Er volgden meer primeurs, bijvoorbeeld met de introductie van 3D in de opera Sunken Garden (2012). Hij maakte een digitale liederencyclus als een soort computerspel (The Book of Sand, 2015) en omarmde de virtual reality (de installatie Eight, 2019).

En tussendoor veranderde hij nog even het beeld van de componist: die kon dus ook gewoon een vriendelijke, gitaarspelende nerd op All Stars zijn.

Zou het kunnen dat je te vroeg gepiekt hebt op mediagebied? Als je iets nieuws doet, krijgt dat aandacht. Vervolgens leer je van die ervaringen, groei je als componist, maar de nieuwigheid is eraf.

‘Ja, dat klopt. Het is ook zo dat de meeste van mijn premières tegenwoordig in het buitenland zijn, daardoor is de focus wat verschoven. Ik kan me voorstellen dat Nederlandse media denken: hij heeft geen hulp meer nodig. Er was heel veel aandacht toen ik die prijzen won (naast de Johannes Vermeerprijs, in 2013 de Grawemeyer Award van 100.000 euro voor zijn theatrale celloconcert Up-close, red.).’

Over je opera Sunken Garden bijvoorbeeld schreef The Daily Mail drie pagina’s vol. De nadruk lag nogal vaak op het 3D-aspect. Je opera die erna kwam, het veel kleinschaligere en minder opgemerkte Blank Out, vond ik veel beter. De nieuwigheid daarvan zat niet in de techniek, maar in de ontroering.

‘Daar ben ik het wel mee eens. De interesse voor Sunken Garden had ook te maken met David Mitchell, die het libretto schreef, dat is natuurlijk een grote naam. De belangrijkste les van Sunken Garden had niet zozeer met techniek te maken, maar met wat voor teksten het best bij mij passen. Ik moest daar de volledige controle over kunnen hebben.

‘De tekst van David Mitchell was een heel concreet narratief, achteraf gezien te hermetisch voor mij. Ik heb gemerkt dat mijn kracht meer zit in het humanistische, persoonlijke; dan voel ik me ook veel vrijer in de muziek. The Book of Water lijkt qua aanpak meer op Blank Out: geen sociopolitieke thema’s, maar beleefd vanuit het individu. En het is ook wat kleinschaliger, al ben ik er lang mee bezig geweest. Er is een live strijkkwartet van leden van Amsterdam Sinfonietta, één acteur op het podium – Samuel West –, één op film – zijn vader, Timothy West – en één sopraan op film, Mary Bevan.’

Hoe kwam je bij The Book of Water?

‘Een jaar of tien geleden kreeg ik van Bas van Putten (schrijver en muziekjournalist voor De Groene Amsterdammer, red.) het boek Der Mensch erscheint im Holozän, een roman van de Zwitserse schrijver Max Frisch. Bas zei: hier moet je wat mee doen. Ik heb het destijds gelezen, maar zag het nog niet zo voor me. Toen corona kwam en we allemaal opgesloten zaten achter onze computerschermen, viel alles op zijn plaats.

‘Het gaat over een man, Herr Geiser, die van binnenuit erodeert. Hij woont in een Zwitsers bergdorp maar hij zit ingesloten, want het regent alsmaar. Het is een parabel voor zijn eigen verval. Hij dementeert en krijgt een hersenbloeding. Zijn hele huis hangt vol met briefjes waarmee hij grip probeert te houden op de wereld.’

Wat heeft het te maken met klimaatverandering? Het boek is uit 1979, toen was het nog niet zo’n heet onderwerp.

‘Het sluimert ook al in het boek: het gaat over aardverschuivingen, over de donderklap. Maar ik heb die laag wel aangezet, ja. Ik leg het er ook niet dik bovenop: ik ben meer van het subtiele, er zijn al genoeg stukken over klimaatverandering die zeggen wat je moet doen. Het is iets sluipends, het grijpt niet op een dramatische manier in in onze levens. Nog niet. Zoals meneer Geiser zien we het gebeuren vanachter onze ruit, zonder dat er consequenties aan verbonden zijn.’

Er zit ook weer een filmcomponent in. Hoe is de verhouding qua tijd die je in de muziek en in het filmen stopt?

‘Ik ben 90 procent van de tijd aan het componeren, daar begint het toch mee. Ik noem me ook in het buitenland eerst composer, in de tweede plaats director. De muziek van een opera componeren kost twee jaar, filmen doe je in twee weken. Dat heeft ook met budgetten te maken: het liefst zou ik een paar jaar draaien natuurlijk, maar dat is niet te betalen. De begrotingen voor mijn stukken lopen in de zes cijfers. One is nog met duizend euro gedraaid. Maar we opereren nu op een bepaald niveau: vier dagen 16 uur per dag werken tegen een kunsttarief, dat kan niet meer.’

Moet je dan geen concessies doen aan de kwaliteit?

‘Je doet altijd concessies. Dat is ook niet erg, het hoeft er niet slechter van te worden en zorgt ervoor dat je niet in één project verdwijnt.

‘Film en muziek zitten wat mij betreft in dezelfde gereedschapskist. De traditionele muziekpers moest in recensies altijd eerst benoemen wat het nu eigenlijk is wat ik maak, dat moest dan worden afgekaart. Daar zit gelukkig verbetering in. Maar als je de film en muziek los wil gaan wegen, heb je het sowieso niet begrepen.’

Je maakt ook opnamen van je opera’s – films van opera’s-met-film.

‘Die zijn niet bedoeld als finale versie. Je kunt er nieuw publiek mee bereiken, mensen die niet in de buurt wonen van een operahuis. Mijn opera Upload kun je nu ook zien aan boord bij KLM-vluchten. Als ik naar mijn zoons kijk, van 13 en 14: die halen al hun media uit de PlayStation Store. Ik vind dat wij als makers ook daar onze content moeten aanbieden.’

Zou je ook een film willen maken zonder muziek?

‘Op dit moment: nee. Maar ik sluit ook niet uit dat het ooit gaat gebeuren. Ik houd juist van die live-component. Je hebt in deze opzet een bepaalde mate van controle, maar niet te veel; een film alleen is zo statisch en onverbiddelijk. Terwijl de muziek nooit af is. Dat merkte ik toen ik met Janine Jansen werkte aan mijn vioolconcert voor haar. Elke keer als ik het haar hoorde spelen, kwam er een nieuwe laag bij.’

Dat vioolconcert was atypisch voor je: een stuk geheel zonder elektronica. Ga je dat vaker doen?

‘Ik maak ook dingen zonder elektronica als voorstudies voor mijn grotere stukken. Het is sowieso goed voor je ontwikkeling. Zonder stekkers is ook eens lekker, het idee dat er niets kan crashen. Ik word door allerlei mensen gestalkt die om een stuk vragen. Misschien eens een pianoconcert. Maar ik denk dat mijn grootste kracht bij het muziektheater ligt.’

Voel je je onderdeel van een scene? Je lijkt als componist nog altijd enig in je soort.

Lange stilte. ‘Goede vraag… Ik voel wel verbondenheid met bepaalde collega’s, maar ik ben zeker autonoom.’

Je hebt nog geen Van der Aa-klonen gesignaleerd?

‘Haha. Nou, ik zie soms dingen waarvan ik denk: interessant, dat lijkt een beetje op wat ik doe. Maar ik heb niet veel tijd om dat in de gaten te houden. Als studenten me om tips vragen of zeggen dat mijn muziek ze inspireert, vind ik dat wel echt supertof.’

Als ik bij belangrijke premières kom, zie ik daar altijd andere componisten. Jou zie ik nooit.

‘Dat vind ik ook wel jammer. In deze fase van mijn leven slaat de balans soms iets anders uit dan ik zou willen. Ik heb een gezin en ben al zo veel op reis voor mijn eigen werk. Mijn producties kunnen prima zonder mijn aanwezigheid, alle draaiboeken en bestanden zijn beschikbaar, maar het is toch raar als je er niet bent, een beetje onbeleefd. Ik probeer wel op de hoogte te blijven, de concerten in de ZaterdagMatinee in het Concertgebouw bijvoorbeeld probeer ik wel terug te luisteren.

‘Toen ik nog in Donaueschingen en Darmstadt (epicentra van de muzikale avantgarde, red.) kwam met mijn stukken, miste ik juist aansluiting met de rest van de wereld: daar zag je altijd maar dezelfde gezichten. Ik voelde me daar niet heel erg thuis. Toen ik eenmaal met film begon, kreeg ik dingen te horen als: ‘hij verschuilt zich achter de film’.

‘Ik ben blij dat ik mijn eigen publiek heb gevonden, en dat dat publiek groter en breder is. Mijn werk slaat het best aan in Angelsaksische landen, daar zitten operahuizen die echt in me geloven. Dat is ook nodig, want door de krimpende budgetten heb je steeds meer opdrachtgevers nodig die samen zo’n productie kunnen bekostigen, dat is altijd een schaakspel. In New York voel ik me echt thuis, daar zit het publiek dat ik wil hebben. Jong, divers, nerds, maar ook ouderen van dagen. Ik heb het gevoel dat ik daar echt begrepen word.’