De Syrische kunstenaar Issam Kourbaj vertelt een verhaal over de oorlog in zijn thuisland, maar ook over hoop en nieuw leven

Sinds de burgeroorlog in Syrië uitbrak, nu ruim tien jaar geleden, reageert de in het Verenigd Koninkrijk wonende Syrische kunstenaar Issam Kourbaj (58) met kunst op het conflict. Hij werd vooral bekend met zijn miniatuurbootjes van blik, een symbool voor de vluchtelingencrisis die naar aanleiding van die oorlog op gang kwam. De BBC riep de bootjes in 2020 uit tot het meest urgente en representatieve kunstwerk van deze tijd.

Deze zomer zijn diezelfde bootjes te zien in de tentoonstelling De duisternis ontvluchten in het Amsterdamse Tropenmuseum. Als een vloot die over de zee uitvaart staan ze in het midden van de hal: 4.381 exemplaren van verschillende kleuren blik. Issam Kourbaj maakte ze van gebruikte blikjes en spatborden van fietsen. De grootte varieert van een vingerkootje tot een kleine hand.

De bootjes vormen samen een soort kalender, legt Kourbaj uit. ‘Zoals een gevangene de dagen telt met streepjes op de muur, zo tel ik met deze bootjes de tijd die is verstreken sinds de burgeroorlog in Syrië is uitgebroken. De kleinste bootjes die je ziet staan voor de dagen, voor elke dag één. De middelgrote bootjes staan voor weken, en de grootste voor maanden. Samen visualiseren ze de tien jaar dat het nu al oorlog is.’

Issam Kourbaj is geboren in Suweidam in Syrië en woont sinds 1990 in het Britse Cambridge. Hij heeft een achtergrond in de schone kunsten, architectuur en theatervormgeving. Zijn werk is tentoongesteld door onder meer het British Museum en V&A in Londen en op de Biënnale van Venetië.

‘Toen de oorlog uitbrak, kon ik niets anders doen dan daarop reageren’, zegt hij. ‘Ik heb veel andere interesses, maar de tragedie in mijn thuisland voelt als het urgentst om me mee bezig te houden. Hoewel ik sinds 1990 in het Verenigd Koninkrijk woon, heeft Syrië een belangrijke plek in mijn gedachten. Ik vind het verschrikkelijk om te zien wat er met het land gebeurt.’

Veel meer wil hij niet kwijt over zijn persoonlijke ervaringen of de politieke situatie. Zijn kunst vertelt het verhaal. Op de tentoonstelling in het Tropenmuseum combineert hij voorwerpen uit de collecties van het Nationaal Museum van Wereldculturen, het Rijksmuseum van Oudheden en Naturalis in Leiden met zijn eigen kunstwerken, zoals de bootjes, en kleinere objecten die reageren op de collectiestukken. Samen vertellen de voorwerpen en kunstwerken over oorlog, honger en vluchten.

Het verhaal gaat ook over hoop en nieuw leven. Als je van dichtbij genoeg kijkt, zie je dat de bootjes van blik, hoe klein ook, allemaal iets vervoeren. De grootste schepen dragen lucifers die met hun afgebrande kopjes rechtop in de boot staan, een symbool voor gevluchte, getraumatiseerde mensen. De middelgrote schepen dragen zand, een symbool voor de Syrische architectuur die door de vele bombardementen verwoest is. De kleinste bootjes vervoeren verbrande graankorrels. Kourbaj: ‘Onder de juiste omstandigheden kan er soms toch nog iets uit groeien.’

Het verhaal van De duisternis ontvluchten in drie objecten:

Schaal van aardewerk

‘Met deze aardewerken schaal uit Aleppo, uit de collectie van het Tropenmuseum, begint het verhaal van de tentoonstelling. Er staan tekeningen op die de cyclus van het leven verbeelden: een zaadje dat uitgroeit tot bloem, dan vrucht, en dan weer tot zaadje. Ik vind het interessant dat de duisternis zowel negatieve als positieve connotaties heeft. We associëren duisternis vaak met vernietiging, maar in het geval van het zaadje ook de plek waar leven ontkiemt. Het zaadje begint in het donker en groeit dan naar het licht.’

Broodstempel

‘Een maaltijd zonder brood is in Syrië geen maaltijd. Maar aan brood komen is een enorme uitdaging geworden, mensen staan urenlang in de rij om te wachten op het rantsoen. Bijna de helft van de bevolking heeft niet genoeg te eten. In de collectie van het Tropenmuseum vond ik een broodstempel uit Egypte, die door bedoeïen werd gebruikt om hun platte brood mee te versieren. Geïnspireerd daarop heb ik zelf een stempel gemaakt die reageert op de hongersnood in Syrië. The breadline is a frontline staat op de stempel, wat zoiets betekent als: de armoedegrens is een frontlinie. Zonder toegang tot eten heb je niets.’

Eenwieler: Steering Crutch

‘Bij het bekijken van de collectie van het Tropenmuseum zag ik een stuk speelgoed dat me ontroerde. Het is een auto die door een kind zelf is gemaakt van afvalmateriaal als ijzerdraad en bierblikjes. Ik deed dat vroeger ook, zelf auto’s maken van afvalmateriaal, en als ik ermee speelde stelde ik me voor dat ik daarmee naar verre landen reisde. Als reactie op de auto heb ik zelf een nieuw speelgoedvoertuig ontwikkeld. Het lijkt op het eerste gezicht een eenwieler. Op de plaats waar normaal het zadel zou zitten, zit nu een houten kruk die je gebruikt als je bijvoorbeeld je been hebt gebroken.’