De psychologie achter taxatie

Jaap Polak heeft het over Indonesië, Portugese invloeden, toempals. Een en ander is fraai, prachtig zelfs. De eigenaren van het bronzen boordkanon kijken toe. Hun blik zou hoopvol genoemd kunnen worden.

'17de Eeuw', zegt de Aziatische kunstspecialist Polak. 'Zo', zegt mevrouw.

Dan de vraag der vragen. 'Wat het waard is? Wat denkt u zelf?' Stilte.

'Geen idee', zegt meneer.

'Het komt uit zijn familie', zegt mevrouw.

'1.500 euro. Dat zijn de prijzen.'

Meneer maakt een onduidelijke hoofdbeweging. Mevrouw mimet een ja, knikkend alsof dat exact het bedrag is dat zij had geraamd.

Geen grijpstuiver. Toch weet u thuis op de bank: wij hebben hier te maken met een teleurstelling.

Natuurlijk luisteren we geboeid naar de verhalen over de zilveren tabakspot, de gepatineerde klepkan of de confiture-ster uit de Kangxi-periode. Maar stiekem wacht zowel gast als kijker op het verlossende getal.

De expert noemt een bedrag, het publiek doet 'ooooooh' en de eigenaar... Ja wat doet die eigenlijk?

De eigenaar knikt, humt, snuft. Zegt iets als 'goh', 'jammer', 'ja' of 'aardig'.

Heel af en toe betreft het een klapper. Een Congolees voorouderbeeld of een schilderij van Joost van Geel of Pieter Brueghel. Bedragen tot een half miljoen euro worden genoemd. Maar ook dan geen krimp. De gedempte reactie. 'Goh, dat had ik niet verwacht.'

Vaker is de schalenset van oud-tante Therèse gewoon kitsch met een anekdote. Of in het beste geval een kleine financiële verrassing met een mooie vertelling van Emiel Aardewerk (ja, echt), Kitty Laméris of Frank Welkenhuysen.

Maar hoe werkt dat nu eigenlijk? Waarom storten gasten zich nooit eens huilend in de armen van Nelleke van der Krogt of maken ze joelend een rondje om de tafel? Ondanks verwoede pogingen van de presentatrice om het ijs te breken met een vrolijk geplaatste seksuele toespeling hier of daar, blijft de gemiddelde gast keurig en beheerst.

'Hoeveel heeft u ervoor betaald?'

'300 euro.'

'Oei, dat is toch een serieus bedrag.'

Stilte.

(...)

'Helaas, het is een nepper.'

'O.'

'Waard intrinsiek? Hooguit 150.'

'Ah.'

We vinden het niet netjes of opportuun om blijdschap of teleurstelling te tonen, zegt Eric Rassin, hoogleraar psychologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. 'Dus houden de mensen aan tafel zich in. Het publiek zie je wel juichen, lachen of een hand voor de mond slaan. Die zijn niet zo in beeld, hun emoties zijn spontaner, minder gefilterd.'

Volgens Rassin, zelf fervent kijker van het programma, moeten we bovendien niet onderschatten hoe stresserend het is om een camera op je gericht te krijgen als je dat niet gewend bent. 'Dit zijn mensen met een relikwie in een plastic tasje die ineens in een televisie-uitzending belanden.'

'Dus u vindt het mooi?'

'Ja, ja.'

'Hmm... U wees mij op de naam. Wolters, de bekende impressionist.'

Stilte.

(...)

'Ja we kunnen lang of kort praten, maar het betreft hier een overduidelijke vervalsing. (...) Met Wolters heeft dit niets te maken.'

'O. Ja. Ja.'

Mensen in publieke situaties willen beheerst overkomen. Dat betekent: geen sterke emoties tonen, zegt ook Agneta Fischer, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in emoties. 'We zijn geneigd ons meer te beheersen als we onder vreemden zijn.'

Het publiek vergeet de camera. De tafelgast niet. 'De omstanders zitten niet aan tafel, zijn niet het middelpunt, dan kun je het idee van een camera loslaten. Het lijkt wellicht alsof mensen zich expres enorm inhouden. Maar het binnenhouden van emoties is grotendeels een onbewust proces. We tonen onze sterkste emoties alleen bij intimi, vooral bij een partner. Dat is een vrij algemeen verschijnsel. Deels heeft dat met normen te maken, maar het is ook intrinsiek: we willen onze emoties niet met vreemden delen.'

Je ziet de spanning, je ziet dat mensen zich mentaal voorbereiden, zegt Fischer. 'Het ligt er ook maar net aan hoe hoog de verwachtingen zijn. Soms worden die gestuurd door een enthousiast relaas van de deskundige. Maar veel mensen zullen ook hun teleurstelling preventief minimaliseren door lage verwachtingen te stellen.'

Het is ook een rationeel programma, volgens Fischer, dat gaat over de appreciatie van kunst. 'Dat is niet het zelfde als een loterij met enorme bedragen, of een programma met een fysieke uitdaging die bij winst of verlies een ontlading niet kan maskeren.'

'Vloeiende penseelstreken (...) 17de eeuw (...) dat noemen we pentimenti (...) een veel geschilderd tafereel in die tijd, Jozef en Maria...'

(Presentatrice Nelleke van der Krogt:) 'Maria ziet het niet meer zitten, aan haar gezicht te zien.'

(...)

'Oh, ja. Ja hoor. Dit is een leerling van Rembrandt. Maar welke, dat is nog lastig te zeggen.'

(NvdK:) 'Dat zal u een worst zijn hè.'

Gelach.

(NvdK:) 'Kom, wat is het waard?'

'Zo'n 15 duizend euro.'

'Ja, nou ja, niet gering.'

Bij een verrassing is er altijd een eerste moment waarop we niet meteen snappen wat er gebeurt, zegt gedragswetenschapper Marret Noordewier. 'Daar houden we niet van.'

Precies dat ziet ze ook bij de gasten van Tussen Kunst en Kitsch. 'Ze moeten even schakelen. Dat is hooguit een kwestie van seconden. Omdat mensen natuurlijk heus al een scenario van opties in hun hoofd hebben. Vervolgens zie je iemand bijvoorbeeld denken: ah, wacht dit is leuk, ik vind dit leuk.'

Mensen houden van voorspelbaarheid, consistentie en structuur, zegt Noordewier. Ze is werkzaam aan de Universiteit Leiden, waar ze onderzoek doet naar gezichtsexpressie en reacties op verrassingen - onder meer aan de hand van fragmenten uit Tussen Kunst en Kitsch.

De reacties zijn dan misschien karig, volgens Noordewier zie je aan de gezichten - als je de fragmenten vertraagd bekijkt - dat er van alles gebeurt. 'En dat iemand het niet toont, betekent niet dat iemand het niet voelt.'