De opera ‘Upload’ van Michel van der Aa stelt zich de vraag of een digitale kopie van een mens nog mens kan zijn ★★★☆☆

Wil je het eeuwige leven? Dat kan, mits je bereid bent om eerst dood te gaan. In Upload van componist Michel van der Aa (51), kiest een vader ervoor zijn lichaam te laten euthanaseren zodat zijn hersenen als databestand naar een computer geüpload kunnen worden. Van der Aa’s filmopera beleefde afgelopen juli zijn wereldpremière in het Oostenrijkse Bregenz. Nu is dit speltakel van technologische creativiteit te zien het bij De Nationale Opera in Amsterdam.

De naamloze vader hoopt door de transformatie af te komen van de depressie die hem sinds de dood van zijn vrouw in haar greep heeft. Zijn eveneens naamloze dochter wordt echter geconfronteerd met een voldongen feit en heeft moeite met een ouder die ze kan zien en horen als hologram maar niet meer kan aanraken.

Fascinerend thema

Van der Aa, die ook het Engelstalige libretto schreef en voor de podiumregie tekent, heeft met het futuristisch concept ‘mind-uploading’ (zie kader) een fascinerend thema gekozen dat eindeloze vragen oproept, waarvan de meest wezenlijke is: wat maakt een mens een mens? Hij probeert geen filosofische of ethische vragen te beantwoorden, maar stelt de relatie tussen vader en dochter centraal.

Deze rollen worden ontroerend en ontzettend goed gezongen door bariton Roderick Williams en sopraan Julia Bullock. ‘Ik weet zeker dat je bestaat. Ik weet zeker dat je niet bestaat’, zegt de dochter tegen de massa pixels die haar vader voorstelt. Net zoals in zijn eerdere opera’s combineert Van der Aa liveoptredens met vooraf opgenomen muziek, live video en film, alleen is de technische tovenarij in Upload echt verbluffend.

Terwijl Williams live optreedt, wordt hij digitaal opgeblazen op een scherm. Zo krijgen we een inkijkje in de manier waarop zijn hologram via motion capture wordt samengesteld. De hersenupload-procedure in de plattelandskliniek volgen we stap voor stap in de gefilmde flashbacks. Die worden vertoond op de schuivende schermen die het decor vormen. De filmopnamen zijn uitstekend, met acteurs als Katja Herbers en Samuel West die respectievelijk een geruststellende psychiater en een empathische zwager spelen.

Snelvuur-tremolo’s

Maar daarin ligt ook het probleem: het filmgedeelte van de voorstelling is veel geslaagder dan het operagedeelte. Tijdens de filmscènes klinken spannende intermezzi die de berekeningen van de reusachtige computers verklanken. Het Ensemble Musikfabrik onder leiding van dirigent Otto Tausk lost snelvuur-tremolo’s die met elektronisch gesis en gekraak worden vermengd, terwijl we op flitsende beelden zien hoe herinneringen en fysieke eigenschappen worden vastgelegd en verwerkt.

In de zanglijnen, daarentegen, zit te weinig variatie. Bullock krijgt de enige gedenkwaardige vocale passage. Tegen een schitterende achtergrond van bewegende fractaalpatronen zingt ze een bedroefd arioso op aanhoudende elektronische golven. ‘Dit is waar je nu bent. Dit is wie je nu bent’, herhaalt ze vertwijfeld. Jammer genoeg is dit ook het enige moment waarop haar stem enigszins over haar grenzen heen wordt uitgerekt.

Ondanks de kennis en efficiëntie die de kliniek uitstraalt gaat het uploaden mis. Het is niet gelukt het verliestrauma van de vader uit te wissen en hij wil opnieuw dood. Of de dochter zijn digitale versie laat vernietigen blijft ongewis.

Coup de théâtre

In een laatste, sensationele coup de théâtre verschijnen de slapende vader en dochter op een gigantisch doek dat boven de hoofden van het publiek wordt ontrold. Ze hervatten de monotone litanie van zintuiglijke gewaarwordingen waarmee de opera begint: ‘Verstuik enkel’. ‘Zie steenrood.’ ‘Zoek kalmte.’ Het lijkt alsof ze elkaar alleen in elkaars dromen echt kunnen weerzien.

Inmiddels dienen zich nog meer vragen aan. Wat als de dochter zich ook laat uploaden? Wordt hun relatie dan minder pijnlijk? Kan een hersenkopie worden behandeld voor een depressie? En zou een hersenupload van Van der Aa eventueel zo’n complex kunstwerk als Upload kunnen bedenken en creëren?