‘De muziek is prachtig, maar de rest van de dag had ik het gevoel dat er een vrachtwagen over mijn hersenen reed’

Wenen, woensdag 15 februari

Bas Wiegers staat bij het espressoapparaat in de repetitieruimte. Nee, tijd om in de stad leuke dingen te doen heeft hij niet. Hij wijst naar zijn hoofd. Elke hersencel wordt in beslag genomen door de muziek die hij hier komt dirigeren.

Speicher heet de berucht veeleisende compositie uit 2013 van de Duitser Enno Poppe. Over twee dagen voert Wiegers het stuk uit met Klangforum Wien, een topensemble in de Europese muziekscene. Na het weekend reizen ze met hem mee naar Rotterdam en Amsterdam, voor de Nederlandse première.

We volgden Wiegers (49) in de aanloop naar een van de lastigste klussen uit zijn loopbaan. Hoe bereidt hij zich voor? Hoe verlopen de repetities? En hoe helpt hij publiek dat op nieuwe klanken de tanden stukbijt?

Amsterdam, maandag 30 januari

Kostverlorenstraat, driehoog. Bas Wiegers slaat het dikke pak papier van Speicher open. Onder een paperclip zitten velletjes, hij peutert er een uit. ‘Massabewegingen/solobewegingen’ staat er, en ‘weird jazz, with spice’. Het zijn eerste indrukken die hij bij het doorlezen heeft opgedaan, de komende weken kan alles nog veranderen.

Dirigeren wilde hij al op z’n 11de. Leonard Bernstein was zijn grote voorbeeld. Maar in het Brabantse dorp Dussen dempte men de droom: studeer nou eerst eens gewoon viool. Hij ging braaf naar het Amsterdamse conservatorium, maar nam er al snel een wekelijks uurtje dirigeren bij.

Voor nieuwe klanken had hij altijd al een passie. Bleek hij als beginnend dirigent nog tot zeven te kunnen tellen ook. Grapje. Maar toch ook weer niet, want nieuwe muziek krioelt vaak van de ingewikkelde maatsoorten. Stukje bij beetje kreeg hij een reputatie. Moeilijke noten? Bas Wiegers bellen.

Wenen, woensdag 15 februari

Repetitiedag twee begint. Bas Wiegers doet zijn trui uit en begroet de musici van Klangforum Wien. Sinds ze in 2013 de wereldpremière hebben gespeeld, is Speicher zo’n beetje hun lijfstuk. Wiegers heft de armen, zijn oogleden trillen van concentratie. ‘Eins, zwei… und zjoef.’

Uit de accordeon komt een dwars ritme. Twee altviolen strijken er eigenwijs tegenin. De cellisten grijnzen terwijl hun stokken toezwiepen naar een climax. Bas Wiegers grijpt in. ’Mooi, maar na deze totale Wahnsinn wil ik terug naar de zachte sfeer van het begin.’

Amsterdam, maandag 30 januari

Hij heeft een woord voor zijn aanpak: schatgraven. Met de partituur als vage routekaart wil hij speuren naar de wereld achter de noten, de schoonheid vangen die de componist kan hebben bedoeld. Dat begint met doorbladeren, de grove administratie noemt hij dat. Met kleurpotlood de maatsoorten accentueren. Associaties noteren. Inschatten hoeveel tijd de klus gaat kosten.

Daarna volgt het inzoomen. Kijk hier, de microtonaliteit spat van de pagina's. Allemaal tonen die een fractie hoger of lager liggen dan de tonen van een piano. Nooit zeggen: vals, want Enno Poppe legt er een fascinerende klankwereld mee bloot. De componist is ook goed in het doseren van voorspelbaarheid en verrassing. Dat je denkt: dit heb ik eerder gehoord. Maar dan vlecht hij er toch net een ander motiefje doorheen.

De Weense profi’s hoeft hij straks heus niet te vertellen hoe ze hun partij moeten spelen. Maar als dirigent is hij de enige met overzicht. Hij kan een slagwerker en een fluit met elkaar in balans brengen, of de totaalklank van het ensemble subtiel bijkleuren. Vergelijk het met het filter van een foto-app: een bescheiden ingreep doet soms wonderen.

Wenen, woensdag 15 februari

In de koffiehoek van Klangforum Wien klinkt een lofzang op Bas Wiegers. Wakkere jongen. Communiceert goed. Nul complexen. Niet voor niets hebben ze hem de afgelopen seizoenen ingehuurd als vaste gastdirigent. Maar nervositeit hoor je ook. Speicher staat vrijdag niet één, maar twee keer op de lessenaars. Het is een nawee van coronatijd, toen Klangforum hetzelfde programma twee keer uitvoerde voor een halfvolle zaal. Speicher spelen is als het beklimmen van de Olympus. En dat nu dus doppelt! Twee maal 75 minuten: de blazers vrezen rauwe lippen.

Amsterdam, maandag 30 januari

Speicher is Duits voor opslagplaats of geheugen. Wat je opslaat, is Poppes idee, verandert per keer dat je het terughaalt, denk maar aan een herinnering. Maar Speicher, denkt Wiegers, gaat net zo goed over overdaad. Over aan alle kanten de grens opzoeken. Soms stroperig langzaam spelen, soms spectaculair snel; van bijna onhoorbaar tot aan de pijndrempel. Ook leuk: Poppe schreef voor elke speler een solo. Alleen de saxofoon, die komt niet. Als hij eindelijk aan de beurt is, wordt het een krankzinnige bende. Humor!

Wenen, donderdag 16 februari

Generale repetitie, zes delen Speicher zonder stoppen, voor Bas Wiegers is het een nieuwe ervaring. Na afloop schrijft hij op Facebook: ‘Klangforum is gewoon geweldig en de muziek prachtig en sprookjesachtig spannend. Maar de rest van de dag had ik het gevoel dat er een vrachtwagen over mijn hersenen reed.’

Amsterdam, maandag 30 januari

Natuurlijk kent hij de klaagzang over eigentijdse muziek. Akoestisch labyrint, prikkeldraad, een marteling. Niet gek dat mensen vaak aan hem vragen: wat vind je daar zo boeiend aan? Nou, om te beginnen verveelt hij zich snel, dus kom maar op met die verse noten. Verder heeft hij gemerkt dat schatgraven lonender wordt als je een componist leert kennen. Nieuwsgierig zijn en ontmoeten, de kern van zijn beroep.

Hij studeert soms maanden op een stuk. Met musici repeteert hij er een paar intensieve dagen aan. Maar de luisteraar krijgt alles in één keer over zich uitgestrooid. Dat blijft toch de makke van een concert: het publiek kan tussendoor niet even weg. Een lastig boek leg je een kwartiertje neer. In een museum maak je desnoods een ommetje. Maar bij Speicher is er vijf kwartier geen ontkomen aan.

Zijn vader, als instrumentenbouwer toch een man van het vak, zelfs zijn vader zegt: als ik zulke muziek op de radio hoor, zet ik hem uit. Maar dat is het ’m nou juist: eigentijdse muziek moet je ter plekke over je heen laten komen. De spanning voelen, de musici zien zweten. Dus kom nou gewoon met een open blik naar de concertzaal!

Wenen, vrijdag 17 februari

Speicher, de herhaling. De Mozart-Saal van het chique Konzerthaus, zevenhonderd stoelen groot, is opnieuw voor tweederde volgestroomd. Eerst vouwt Bas Wiegers zijn handen en buigt hij het hoofd. Met een minuut stilte gedenkt Klangforum Wien Friedrich Cerha, Oostenrijks belangrijkste naoorlogse componist, die drie dagen eerder is overleden.

Dan neemt Speicher bezit van de zaal. Strijkers glijden jammerend over de snaren. Blazers gillen als een walvis in doodsnood. Met het gemak alsof ze een Haydnsymfonie spelen, trekken de Weners een weerbarstig, bonkend, nevelig, betoverend universum op. Uit de zaal komen bravo’s, op het podium roffelen de voeten voor Bas Wiegers.

De blazerslippen hebben het gehouden. Sterker, zeggen musici, de tweede keer liep juist het lekkerst. Als de eerste feliciteerders zich melden bij de dirigentenkamer, staat Bas Wiegers in zijn blote bast. Gauw schiet hij een T-shirt aan. Hoe hij zich voelt? Wat denk je. Kapót!