De hoogtepunten van het theaterseizoen 2016

Ivo van Hove eerst bijna gelukzalig naast David Bowie op het podium van de Theatre Workshop in NY en een paar maanden later trots poserend met een Tony Award, ook al in New York. En dan Johan Simons die bekend maakte dat hij naast het leiderschap van NTGent, de Ruhrtriënnale en het adviseurschap van Theater Rotterdam in 2018 ook intendant van Schauspielhaus Bochum wordt. Dat zijn toch wel dé momenten die het afgelopen theaterseizoen markeren. Theatermakers die furore maken in het buitenland, na een toch al glanzende carrière - Neerlands theaterglorie in den vreemde.

Vooral Van Hoves buitenlandse carrière nam het afgelopen jaar een enorme vlucht. Na zijn New Yorkse successen is hij nu al weer aan het werk in Frankrijk waar de voorstelling Les damnés (naar Visconti) op 6 juli het prestigieuze Festival d'Avignon opent. Johan Simons is intussen volop bezig de RuhrTriënnale tot een van de Europese topfestivals te maken. Komende zomer regisseert hij daar zelf de opera Alceste en de muziektheaterproductie De Vreemden.

Mannen van vijftig- en zestigplus, en allebei still going stronger. Maar de nieuwe generatie staat intussen klaar of is intussen hard aan het werk, zoals vorig jaar op deze plek al werd geconstateerd. Niet om de hele boel in één keer over te nemen, maar om geleidelijk aan het theaterlandschap waar nodig te veranderen en van een eigen kleur te voorzien. In harmonie met de oudere generatie of misschien soms ook met harde botsingen. Alize Zandwijk vertrekt met veel nieuwe plannen richting Duitsland, Ola Mafaalani gaat weg met het daverende slotakkoord Borgen, Theu Boermans wil nog steeds The Hunger Games maken in Londen, Simons gaat stug door, de ambities van Van Hove zijn niet te stuiten. De jongere generatie kan van die werklust en tomeloze ambities alleen maar profiteren.

Intussen viel er dit seizoen ook veel te klagen: dat de grote zalen van de schouwburgen vaker leeg dan vol zitten (in de praktijk betekent dat halfvol), dat het ook niet al te best gaat in de kleinere zalen (terwijl daar de mooiste dingen gebeuren - zie de top 10-lijstjes), dat de subsidies niet goed verdeeld zijn, dat het schande is dat toneelgroep De Appel in Den Haag misschien definitief verdwijnt en dat er onvoldoende aandacht is voor talentontwikkeling. Naast alle successen en ambities is dat ook een werkelijkheid waar de nieuwe theatermakers en cultuurmanagers de komende jaren mee te maken krijgen.

Traditiegetrouw sluiten we het seizoen af met de top 10-lijstjes van de drie Volkskranttheatercritici. Dit jaar is er niet één voorstelling die in alle drie de lijstjes voorkomt en dat is nog niet eerder vertoond. Opvallend ook: de nummers één zijn alle drie van Vlaamse origine. Het tekent de enorme variatie in het aanbod, evenals de veelzijdige interesse van uw recensenten. Die overigens op allerlei plekken en onder uiteenlopende omstandigheden avond aan avond theater zien: van het schouwburgpluche tot harde kerkbanken.

En dan waren er een paar zaken die het afgelopen seizoen ook opvielen.

Actualiteit

Veel theatermakers hielden zich bezig met hét probleem van deze tijd: de vluchtelingen. Maar ook met andere actuele onderwerpen, zoals radicalisering en terrorisme. Of juist met pogingen de extremen bij elkaar te brengen: het baanbrekende theater van Adelheid Roosen, Nazmiye Oral en Sadettin Kirmiziyüz krijgt gelukkig steeds meer navolging.

^{Tekst gaat verder onder de foto.}

Liefde en seks

Los van alle ellende in de grote wereld blijven voorstellingen over liefde en seks, het gebrek daaraan, het verlangen ernaar en de ontsporingen erin een constante in het aanbod. De top 10-lijstjes van de drie Volkskrant-critici wemelen van onvervuld verlangen en vurige lust. Heerlijk. Het betekent dat theater nog lang niet dood is.

Documentaires

Veel aandacht voor theater op televisie is er niet, behalve in Volle Zalen van AVROTROS. Daarom was het fijn dat er afgelopen maanden ineens twee serieuze documentaires werden uitgezonden: over Ola Mafaalani (regisseur) en over Halina Reijn (actrice). Het bleken egodocumenten die vooral over de zoektocht naar vervulling van een bepaalde leegte gingen. Soms was dat oprecht mooi om te zien, maar af en toe ook hilarisch hysterisch, met een diffuse grens tussen echt en gespeeld.

Bekende titels en namen

Alize Zandwijk (Ro Theater) zette zich onlangs in de Volkskrant af tegen al te veel commercie in het theater, met alleen maar bekende, gladde, sexy acteurs. Commerciële producenten zullen wel moeten, want zij hebben geen cent subsidie en moeten alles terugverdienen. Daarom zet het DeLaMar Theater steevast Tjitske Reidinga als paradepaardje in, en daarom lukt het Huub Stapel (bekende acteur) om met Intouchables (bekende titel) tot nu toe al 60 duizend mensen naar theater te trekken.

Toen Ivo van Hove bekendmaakte dat hij volgend jaar in Obsession met Jude Law gaat werken, ontstond een run op de kaarten. Besloten is de voorstelling te verplaatsen van de Stadsschouwburg naar Carré. Bekende namen die ons nog te wachten staan zijn Bram Moszkowicz en Sepp Blatter - over beide heren en hun turbulente carrières worden binnenkort nieuwe toneelstukken gemaakt.

Staan Bram en Sepp volgend jaar in de top 10? We gaan het allemaal zien.

1 Five Easy Pieces door CAMPO (Gent), regie Milo Rau.

Zeven kinderen tussen 8 en 12 jaar in rollenspel over de affaire Dutroux toen en België nu. Geraffineerde mix van toneelspel en documentaire. Theater op het scherp van de snede - even ongemakkelijk als virtuoos.

2 Niet meer zonder jou door Zina Platform/Nazmiye Oral.

Nog meer ongemakkelijke momenten: Nazmiye Oral ondervraagt en plein public haar Turkse moeder over het hoe en waarom van haar opvoeding en visie op mannen, vrouwen en seks. Snoeihard en confronterend, maar ook moedig en vol mededogen.

3 De welwillenden naar Jonathan Littell door Toneelhuis Antwerpen/Toneelgroep Amsterdam, regie Guy Cassiers.

Vuistdikke roman over schuld & boete in de oorlogsmachinerie van het Derde Rijk teruggebracht tot huiveringwekkend traktaat over de lust tot vernietigen. Met een formidabele Hans Kesting als SS-officier.

4 Wat/Nu? naar Marius von Mayenburg en Jon Fosse door TG STAN.

Moderne zedenschets over wel en wee in een links-liberaal gezin. Met vileine uithalen naar egoïstische ouders, zielige zoontjes en de ijdele kunstscene.

5 Bromance van Joachim Robbrecht door Oostpool en Sonnevanck, regie Timothy de Gilde.

Over een jongensvriendschap die onder druk komt te staan als andere gevoelens een rol gaan spelen. In een trailer zit je met je neus bovenop het liefdesleed; een setje van drie topacteurs doet je smelten.

6 The Future of Sex van Arnon Grunberg door Wunderbaum, eindregie Johan Simons. Schrijver en seksrabbijn Arnon Grunberg onderzoekt samen met de acteurs van Wunderbaum de toekomst van seks in een wereld van moedeloze mensen. Robots en vluchtelingen worden onze redding.

7 De Revisor naar Gogol door Nationale Toneel, regie Theu Boermans.

Gogols satire op de angsthazerij van de gegoede burgerij vertaald naar het politieke en maatschappelijke debat van nu. Hilarische anti-show met foute liedjes en Joris Smit in energieke titelrol.

8 Bommenneef van Marjolijn van Heemstra door Ro Theater, eindregie Jetse Batelaan.

Persoonlijk egodocument van Van Heemstra, op zoek naar een verborgen familiegeschiedenis. Met Herman Gilis als laconieke tegenspeler.

9 Glazen speelgoed van Tennessee Williams door Toneelgroep Amsterdam, regie Sam Gold. Williams' huiskamerdrama gerevitaliseerd. Met Chris Nietvelt even tragisch als grappig als weerloze moeder, Eelco Smits mooi agressief tobbend als zoon die de kooi uit wil, en Hélène Devos lief geïmplodeerd.

10 In de ban van Broadway van Nathan Vecht door DelaMar Producties, regie Pieter Kramer.

Met de film All About Eve als uitgangspunt schreef Vecht een vermakelijke tekst over oude actrice die van haar voetstuk wordt geduwd. In regie van Kramer werd het een vileine komedie over theater, acteurs en het gedoe in de coulissen.

Bonus: Clowns door Nederlands Danstheater, choreografie Hofesh Shechter.

Danstheater dus , van de Israëlische choreograaf en rising star Shechter. Met virtuoze dansers uitgedost als enge clowns en gewelddadige monsters tegelijk. Briljante muziekscore en wervelende bewegingen laten je van top tot teen verpletterd achter.

Teleurstelling: Het gelukzalige van Alex van Warmerdam door De Mexicaanse Hond en Olympique Dramatique.

Het lang verwachte nieuwe stuk van Van Warmerdam bleek moeizaam verhaaltje over zakkenrollers en familievetes. Voorstelling had terug naar de tekentafel gemoeten en dan pas naar het theater.

1 De kersentuin van Tsjechov door NTGent, regie Johan Simons.

Met Tsjechovs laatste maakt Johan Simons een begeesterende comeback bij NTGent. Weerloze personages zitten elkaar en zichzelf hopeloos in de weg op een smal strookje toneel, terwijl ze zich proberen te verhouden tot een veranderende wereld. Elsie de Brauw is een fiere Ljoebov, Pierre Bokma een aandoenlijke Lopachin.

2 De Lady Macbeth uit het district Mtsensk naar Leskov door de Hotshop/De Warme Winkel, regie Jeroen De Man.

Een van dé verrassingen van dit seizoen: vijf jonge acteurs die met vitaal, brutaal spel de sfeer van het Russische platteland, bijbehorende verveling en daaruit voortvloeiende wreedheid op originele wijze naar hun hand zetten.

3 Al te luide eenzaamheid naar Hrabal door Theater Zuidpool, regie Koen De Sutter.

Koen van Kaam speelt een geweldige solo als een man die zijn leven slijt in een Praagse kelder en met een mix van fantasie en filosofie een overlevingsstrategie uitdenkt die je nog zou benijden ook.

4 Het jaar van de kreeft naar Hugo Claus door Toneelgroep Amsterdam, regie Luk Perceval.

Een onovertroffen idee, dit boek te vatten in een danse macabre. En dan dat aangrijpende, fabuleuze spel van Gijs Scholten van Aschat en Maria Kraakman.

5 Liliom van Molnár door TA-2/Frascati Producties, regie Julie Van den Berghe.

Plaats van handeling is hier een soort vagevuur, vol wanhoop, koortsachtige hunkering en ontgoocheling; een plek ook waar acteurs Eelco Smits, Janni Goslinga, Hélène Devos en Chris Nietvelt zich uitleven in hartroerend, intens spel.

6 Geloof, hoop en liefde van Von Horváth door De Roovers & Froefroe.

Twee expressieve poppen en twee dito acteurs creëren een wondere wereld waarin verwarring en onmacht om zich heen grijpen, maar kleine sprankjes hoop toch doen leven.

7 Helpdesk door Wunderbaum.

Wine Dierickx' personage runt in haar eentje een futuristisch bedrijf, waar mensen die niets meer zelf kunnen bedenken kunnen aankloppen. Geweldige rol.

8 Wat/nu naar Jon Fosse en Marius von Mayenburg door STAN.

De kernleden van het collectief steken weer eens samen van wal met als resultaat een heel fijne, vintage-STAN-voorstelling, over ijdelheid en zelfbedrog in tijden als de onze.

9 Beckett Boulevard door De Koe.

Drie acteurs nemen je op sleeptouw door een reeks aan scènes waarin schijn en werkelijkheid elkaar bij de neus nemen. Vermetel en vermakelijk spel met toneel, verbeelding en herinnering.

10 De rekening door Frascati Producties/Jan Hulst en Kasper Tarenskeen.

Soms haakt een voorstelling zich steviger in je vast dan dat je direct na afloop zou hebben vermoed. Deze is er zo één die zich regelmatig opnieuw opdringt, door de totaal weirde atmosfeer, het sterke beeld, de muziek, de eigenheid.

Bonus: Soeur sourire van Louis van Beek en David Cantens door Theater Zeelandia, regie Paula Bangels.

De Maria Magdalenakerk in Goes fungeerde als prachtig decor voor een hartverscheurend verhaal van een muzikale non, gevat in een gave muziektheatervoorstelling.

Teleurstelling: BAM - Kunst is geen kast door De Warme Winkel/Touki Delphine.

De Russische absurdist Charms zou inspiratiebron zijn voor deze voorstelling, maar kennelijk bleef het daar niet bij en uiteindelijk werd het een rommelig gedoe.

1 Het Hamiltoncomplex door Het Paleis en Sontag, regie Lies Pauwels.

In deze collagevoorstelling laat regisseur Lies Pauwels dertien 13-jarige meisjes gruwelijke verhaaltjes opdissen, dansen op Stromae en koketteren met hun ontluikende seksualiteit. Mooi en wreed theater dat afrekent met romantische ideeën over de jeugdige onschuld.

2 De Lady Macbeth uit het district Mtsensk door De Warme Winkel, regie Jeroen De Man.

Een Russisch moordsprookje krijgt van deze theaterexpressionisten een kleurrijke, soms trieste, vaak doldwaze make-over. Regisseur Jeroen De Man laat vijf ontembare acteurstalenten los op het podium. Resultaat: heerlijke waanzin.

3 Een soort Hades van Lars Norén door Theater Utrecht, regie Thibaud Delpeut.

Een psychiatrische inrichting als schaduwwereld. Lars Norén schreef een caleidoscopisch script. Delpeut vertaalde dat naar groots theater met een zweempje surrealisme. Met topspelers Peter Blok, Hein van der Heijden en Ilke Paddenburg.

4 De radicalisering van Sadettin K. van en door Sadettin Kirmiziyüz.

Theatermaker Sadettin Kirmiziyüz maakt zijn publiek op meedogenloze wijze deelgenoot van zijn identiteitscrisis. Ooit was ironie zijn wapen tegen discriminatie. Nu is hij vader geworden en aan het radicaliseren geslagen. Een sterke solo over persoonlijke en politieke spanningen.

5 Unisono door het Toneelhuis, regie Abke Haring.

Een vrouw in sluimerstand probeert grip te krijgen op de wereld. Deze mysterieuze solo van actrice Abke Haring is van een betoverende schoonheid. Ook dankzij de knisperende soundtrack van Jimi Zoet.

6 Een coming of age voor bejaarden van Rik van den Bos door Berg&Bos, regie Eva Line de Boer.

Een echtpaar kijkt terug op veertig jaar liefde en ongemak. Zij is dement, hij teleurgesteld. Het is een simpel verhaal, mooi gespeeld door Joke Tjalsma en Paul R. Kooij. Rik van den Bos schrijft zinnen om verliefd op te worden.

7 Re-enactment of the Now door Theater Utrecht, regie Davy Pieters.

In deze 'cli-fi documentary' kijken we terug op de apocalyptische klimatologische gebeurtenissen die Nederland in 2016 troffen. Waardevol theater op locatie, met een te gekke verteller en weergaloos geluid van (wederom) Jimi Zoet.

8 Don Carlos van Friedrich Schiller door Toneelschuur Producties, regie Nina Spijkers.

Regisseur Nina Spijkers toont haar gave voor hardcoreteksttoneel. Met dank aan de smetteloze zinnen van vertaler Tom Kleijn en vier gepassioneerde acteurs. Snel, energiek en aanstekelijk als een goed popnummer.

9 Vijand van het volk van Henrik Ibsen door Theatergroep Suburbia, regie Albert Lubbers.

Deze klassieker is bij Theatergroep Suburbia zowel prettig zomervermaak op locatie als een woedende aanklacht. Acteur Xander van Vledder gaat als klokkenluider Stockmann pijnlijk hard ten onder tegen het sluipende gif van het neoliberalisme.

10 Bommenneef van Marjolijn van Heemstra door Ro theater, eindregie Jetse Batelaan.

Theatermaakster Marjolijn van Heemstra ontdekt dat het heldenverhaal over haar oom eigenlijk een diepe tragedie is. Samen met vertrekkend Ro-acteur Herman Gilis presenteert ze ons een fascinerend moreel dilemma in de vorm van meeslepend theater.

Bonus: AaiPet door BonteHond, regie René Geerlings.

Met twee acteurs en twee iPads weet René Geerlings wonderlijk theater te maken voor jong (2+) maar zeker ook oud (34+). Michiel Blankwaardt en Dionisio Matias blinken uit in virtuoos variété en geinige slapstick. Geniaal peutertheater.

Teleurstelling: De gouden draak van Roland Schimmelpfennig door Nationale Toneel, regie Casper Vandeputte.

Het Nationale Toneel kwam met een draak van een toneeltekst over illegale immigranten in een Chinees restaurant. Ongeloofwaardig, moeizaam gespeeld en op een vervelende manier toneel met een grote T.