De gedisciplineerde ontregelaar van de BBC

Over de Britse regisseur Alan Clarke (1935-1990) zijn zat sterke verhalen te vertellen. Zo werd hij ooit gearresteerd vanwege naaktloperij in een kroeg en kwam hij op het idee om televisie te gaan maken toen hij in een Canadees ziekenhuis lag, opknappend van een ongeluk in een goudmijn.

Maar het sterkste verhaal is nog wel dat Clarke, een anti-autoritaire eigenheimer van eenvoudige komaf, eind jaren zestig aan de slag ging bij de chique BBC en daarvoor de meest radicale dramaproducties draaide die ooit op de Britse tv te zien zijn geweest. Het schijnt dat Clarke voor zijn sollicitatiegesprek kwam opdagen in een afgedragen spijkerbroek, om nog snel door zijn agent in nette kleren te worden gestoken. Eenmaal in dienst glipte hij weer in zijn vertrouwde jeans, trui en Doc Martens. Een werktenue dat veel beter paste bij de 29 korte en lange, vaak heetgebakerde films die hij voor de BBC maakte en die onlangs voor het eerst integraal op Blu-ray en dvd zijn verschenen.

Neem bijvoorbeeld The Firm (1989), Clarkes laatste productie, waarmee hij de standaard zette voor alle volgende films over voetbalhooligans. Steeds weer gaan we de straat op met de bende van Bexy (een jonge, op springen staande Gary Oldman) en als het geweld losbarst, is dat bloedig en onomwonden. 'Als je wilt tonen hoe boosaardig de personages handelen', zei Clarke in een televisie-interview, 'moet je het geweld zo expliciet en ontregelend houden als mogelijk.'

Te grof

Daar dacht de BBC anders over. Door wangen kervende stanleymessen, beestachtige pijnkreten: het was de omroepbazen te gortig. Weg moest ook de scène waarin Bexy zijn vrouw (gespeeld door Oldmans toenmalige echtgenote Lesley Manville) schijnbaar verkracht, tot blijkt dat de twee elkaar slechts opgeilen. 'Een vrouw die kickt op geweld, dat kon echt niet', zegt Manville op de Blu-ray, die ook de onlangs herontdekte director's cut van The Firm bevat.

Een soms zeer onstuimige liefdesverhouding, dat hadden Clarke en de BBC. Zo werd de uitzending van het jeugdgevangenisdrama Scum (1977), met een amper volwassen Ray Winstone in de hoofdrol, geschrapt omdat de film een ongezonde karikatuur zou schetsen van het Britse detentiesysteem. Rebels draaide Clarke een nog agressievere bioscoopversie, maar het lot van de oorspronkelijke Scum bleef knagen. 'Zo gaat het steeds weer. Je maakt iets waar je tevreden over bent, en dan roept iemand van bovenaf dat het allemaal te beledigend is, te grof.'

En dan toch twintig jaar voor zo'n omroep werken werken - uitstapjes daargelaten, zoals de voor de commerciële concurrent ITV gemaakte skinhead-klassieker Made in Britain (1982). Tegenover de conflicten stond voor beide partijen dan ook veel goeds. De BBC trof in Clarke een stuurse, maar ook zeer gedisciplineerde en talentvolle vakman. Clarke kreeg de mogelijkheid in rap tempo films te regisseren over alle mogelijke actuele onderwerpen en hij kon beschikken over de beste schrijvers, acteurs en technici. Genoeg redenen om bij de omroep te blijven plakken, waar collega's als Ken Loach en Mike Leigh doorstroomden naar de bioscoop.

Typerende stijl

Maar wat Clarkes BBC-werk echt bijzonder maakt, is dat hij alle kans kreeg om zijn eigen, typerende stijl te ontdekken. Met de jaren gingen zijn shots langer duren en vergrootte hij de fysieke afstand tussen camera en acteur; in zijn laatste films zorgde het gebruik van groothoeklenzen en steadycams voor een vervreemdende beeldvoering, alsof je als toeschouwer achter en boven de personages zweeft. In samenspraak met de locaties - vaak druilerige arbeiderswijken - levert dat uiterst dwingende cinema op.

Dat gebeurt nergens zo gaaf als in Elephant (1989). De film was bedoeld als commentaar op het geweld in Noord-Ierland, maar Clarke voelde zich niet deskundig genoeg om partij te kiezen. Liever toonde hij het geweld zoals het was en gunde hij de toeschouwer alle interpretatie-vrijheid. Elephant bestaat uit achttien kille afrekeningen, vrijwel zonder context en dialoog: enkel zwijgende mannen die een loods, tankstation of restaurant binnenstappen, iemand overhoop knallen en weer weglopen. In alle kale zakelijkheid laat Elephant je perplex achter. Het is een film die eerder in een galerie of museum thuishoort dan op tv en het siert de BBC dat ze Clarke zijn gang liet gaan.

Je kunt enkel gissen hoe Clarke na Elephant en The Firm zijn stijl nog verder had willen perfectioneren. Denkend aan een overstap naar Hollywood bereidde hij zijn eerste Amerikaanse productie voor, toen hij hoorde dat hij ongeneeslijk ziek was. Toch bleef hij zich vastbijten in het project, alsmaar schavend aan het script.

Het was het laatste bewijs van Clarkes scheppingsdrift, die hij zelf in een fraaie lijfspreuk goot: 'Ik geef wel een seintje als ik de hond in mijn hoofd heb ingehaald.'