De evolutie van Mrs Dalloway: van een feministische klassieker tot een voorstelling van nu

Virginia Woolfs beroemde werk Mrs Dalloway (1925) evolueerde door de jaren heen in diverse bewerkingen: van spiegelroman tot film tot toneelstuk. De Volkskrant reisde mee door de tijd en beschouwt de verschillende verschijningen.

Het leven van een vrouw in één enkele dag. En in die dag: haar hele leven. Dat was het uitgangspunt van Virginia Woolf voor haar meesterlijke roman Mrs Dalloway (werktitel: The Hours) uit 1925. Het boek is een innerlijke gedachtenstroom van het hoofdpersonage Clarissa Dalloway, dat in Londen op weg is om bloemen te kopen (‘Mrs. Dalloway said she would buy the flowers herself’, is de beroemde eerste zin van het boek). Woolf volgt haar op de voet, en weet met een werveling van associaties en bespiegelingen onder het alledaagse oppervlak een grote geestelijke rijkdom op te roepen. Clarissa is een vrouw gevangen in haar tijd, maar Woolf maakt van haar een universum op zich.

Toneelregisseur Eline Arbo (35) las Mrs Dalloway voor het eerst op haar 15de. De van oorsprong Noorse Arbo maakte hier furore met de hitvoorstelling Weg met Eddy Bellegueule en regisseerde vorig jaar een feministische remake van Tsjechovs Drie zusters. ‘Voor mij is Woolf een grote liefde: haar meesterlijke blik, haar gevoeligheid, haar taalvernuft. Ik ben fan.’

Als puber begreep ze niet alles van het boek, maar er was een intuïtieve herkenning. ‘Woolf weet, zonder haar te beschrijven, Clarissa Dalloway te vatten als mens. Ze brengt iets onbenoembaars over, iets existentieels. Dat voelde ik bij het lezen, en dat gevoel herinner ik me nog altijd.’

Die eerste, onvergetelijke kennismaking op een vatbare leeftijd heeft ze gemeen met de Amerikaanse schrijver Michael Cunningham (68), die Mrs Dalloway ook las op zijn 15de. In interviews vertelde hij hoe hij viel voor de muzikaliteit van het proza, die Woolf voor hem op gelijke hoogte bracht met Jimi Hendrix. Drie decennia later verwerkte Cunningham zijn liefde voor Woolf in de met een Pulitzerprijs bekroonde roman The Hours (1998, in het Nederlands vertaald als De uren), waarin hij haar geraffineerd spiegelt, echoot, antwoordt en naar het nu haalt. In zijn boek past hij Woolfs procedé, één dag uit een vrouwenleven, toe op het leven van drie vrouwen in drie verschillende tijden, voor wie het boek Mrs Dalloway een belangrijke rol speelt: Virginia Woolf die het schrijft, Laura Brown die het in 1949 leest en Clarissa Vaughan, naamgenoot van de hoofdpersoon, die anno 1998 haar eigen, hedendaagse versie beleeft.

In 2002 werd Cunninghams boek succesvol verfilmd, met Meryl Streep als Clarissa Vaughan, Julianne Moore als Laura Brown en Nicole Kidman als Virginia Woolf.

Na Mrs Dalloway viel Arbo, hoe kan het ook anders, ook voor De uren. ‘Heel mooi daaraan vond ik dat Cunningham ook van Woolf zelf een personage maakt. Hoe hij die drie vrouwenlevens in drie verschillende tijden vervlecht, vond ik bovendien qua vorm inspirerend.’ Vandaar dat ze besloot tot een theaterversie van De uren. Maar in haar bewerking grijpt ze explicieter terug op het oeuvre van Woolf.

V beschouwt de evolutie van dit verhaal, van een feministische klassieker tot een voorstelling van nu. Hoe reist het door de tijd? Welke accenten veranderen en hoe blijft het actueel? Vier keer Mrs Dalloway in verschillende verschijningen: de bron, het boek, op het doek en op de bühne.

De bron: Mrs Dalloway (1925) van Virginia Woolf

Mrs Dalloway is een sensationeel boek, dat zich in een paar zinnen laat samenvatten. De 52-jarige societydame Clarissa Dalloway wandelt door Londen. Ze maakt een praatje, doet een dutje, geeft een feestje. Dat is de plot. Maar ondanks haar ogenschijnlijk oppervlakkige leven neemt Woolf haar serieus en maakt haar binnenwereld volstrekt invoelbaar. Zorgvuldig bouwt de auteur van elke gedachtensprong een monument.

Woolf kiest een dag uit haar leven, tilt die op en rekt hem uit tot epische proporties. Daarmee laat ze, wars van de heersende literaire conventie in haar tijd, zien dat het leven van ieder mens, hoe onbeduidend ook, grote literatuur waard is.

Dat doet ze ook expliciet, door het vertellersperspectief als een virus te laten overspringen van mens op mens. Soms zitten we in het hoofd van Clarissa’s echtgenoot Richard, dan in dat van een kennis of een passant. Het maakt Woolf de grondlegger van de moderne mozaïekvertelling, en haar boek ook bij herlezing adembenemend hedendaags.

Eline Arbo: ‘Het is een ogenschijnlijk klein verhaaltje, maar een ontzettend rijk universum. Woolf toont het grote in iets kleins en weet zo het leven zelf te vangen.’

Na Clarissa is het belangrijkste personage de getraumatiseerde Eerste Wereldoorlogveteraan Septimus Smith. Zo stelt Woolf Clarissa’s ideeën over schoonheid en beschaving tegenover de waanzin van de oorlog. Haar leventje speelt zich af in de lange schaduw van een tragedie, en toch (of: juist!) bruist ze van een hoogst besmettelijke levenslust.

Zo zijn in Mrs Dalloway leven en dood nauw verweven; niet in de laatste plaats in dat fraaie symbool van die verse bos bloemen, in die bedrieglijk eenvoudige eerste zin. Arbo: ‘Wat is er frisser, levendiger dan een vers boeket bloemen? En toch: je haalt iets in huis dat spoedig zal sterven. Sierbloemen zijn born to die. Net als wij. Maar daarmee niet minder mooi.’

Het boek: De uren (1998) van Michael Cunningham

In zijn fijnzinnige ode aan Woolf voert Cunningham een hedendaagse Mrs. Dalloway op, de 52-jarige Clarissa Vaughan, literair redacteur in New York, eind 20ste eeuw. Zij wordt geflankeerd door Laura Brown, een huisvrouw in de jaren veertig die de roman Mrs Dalloway leest, en Virginia Woolf zelf, die in 1923 worstelt met haar geestesgesteldheid tijdens het schrijven van het boek.

Cunningham onderzoekt (onder veel meer) hoeveel verschil de vrijheid maakt die zijn hedendaagse Clarissa geniet. In Mrs Dalloway mijmert Clarissa over haar jeugdliefde Sally, en betreurt haar keuze voor de saaie Richard. Cunningham schudt de kaarten anders. Bij hem kan Clarissa wel met Sally trouwen, en hier is Richard haar beste vriend, met wie ze als twintiger een liefdesaffaire heeft gehad. Toch is hun weemoed vergelijkbaar; misschien betreft die wel niet de persoon met wie je ooit die Ene Kus had, maar het moment waarop je hem had.

Zo spiegelt Cunningham Woolf in talloze grote en kleine details. Er zijn dezelfde lyrische natuurbeschrijvingen, al is Hyde Park nu Washington Square Park geworden. Details uit herinneringen keren, al dan niet vervormd, terug: een tak die krast tegen het raam, iemand die zingt in de verte. Cunningham is een jazzmuzikant die improviseert op een melodie van een bewonderd componist.

De aan aids stervende Richard wordt hier geplaagd door vergelijkbare wanen als de gekwelde veteraan; waanbeelden die ook Woolf zelf tot wanhoop dreven. Waar in Mrs Dalloway de Eerste Wereldoorlog een schaduw werpt over het leven van Clarissa, is dat in The Hours een ander maatschappelijk trauma: de aidsepidemie. En waar de beide Clarissa’s het leven krampachtig omarmen, kiezen de twee mannen voor de dood. Net als Woolf zelf, die zichzelf op 28 maart 1941 verdronk in de rivier de Ouse, in Sussex.

Cunningham creëerde een subtiel eerbetoon, dat zich laat lezen als een palimpsest, een stuk perkament waarvan de bovenste laag is afgeschraapt, om opnieuw te worden beschreven: zijn boek kan op zichzelf staan, maar Woolf schemert tussen de regels door, in haar virtuoze ontleding van liefde en verlies, waanzin en creativiteit.

Arbo: ‘Cunningham doet in De uren een ontroerende poging om een creatief proces vast te leggen, of dat nu het schrijven is van een roman, zoals Woolf doet, of het bakken van een taart, zoals in het deel over Laura Brown. Dat gaat over schoonheid creëren en betekenis geven, méér maken van het leven van alledag, ieder op zijn manier. Cunningham ziet dat, bij elk van die drie vrouwen, en erkent hun ambitie, hoe bescheiden ook. Zo verbindt ook hij het kleine met het grote.’

Op het doek: The Hours (2002), regie Stephen Daldry

De film The Hours uit 2002 begint, na een verontrustende proloog, met een goedgehumeurd drieluik. In 1923 bedenkt Virginia Woolf (Kidman) een eerste zin. In 1949 leest Laura Brown (Moore) die hardop voor, terwijl ze in bed ligt te lezen en haar transformatie tot onvermoeibare huisvrouw en moeder nog even uitstelt. En in 1998 spreekt Clarissa Vaughan (Streep) hem uit: zij zal die bloemen voor het feestje zelf wel even halen.

Literatuurliefhebbers beseffen wat je verliest bij boekverfilmingen: de aanspraak op je eigen verbeelding. Maar filmfans weten wat je wint: acteurs! En hier ook nog eens niet de minsten. Streep, Kidman en Moore belichamen de vrouwen op een manier die je zelf niet had kunnen bedenken, en die volgt uit een unieke combinatie van ambacht, karakter en toeval. Kidman doet als Woolf méér dan haar zomaar spelen: ze daalt in haar af. Niet voor niets won zij een Oscar voor haar vertolking.

Door beeldrijm en montage worden subtiele parallellen tussen de drie hier explicieter. Laura Brown draagt dezelfde handtas als Woolf en in vrijwel elk shot is wel een verse bos bloemen te zien. Wat onderhuids is bij Cunningham, wordt in de film nadrukkelijk. Ook zet regisseur Daldry het drama wat dik aan, ten koste van de levenslust die Cunninghams boek óók kenmerkt (mede door de opdringerig existentialistische soundtrack van Philip Glass).

Arbo vond de film ‘heel klassiek’, maar toch zeker in één opzicht inspirerend: de manier waarop de relatie tussen Virginia Woolf en haar echtgenoot Leonard wordt verbeeld. ‘In het boek blijft tussen hen veel onuitgesproken en is er veel dat zij inslikt of achterhoudt. In de film is dat noodgedwongen anders, waardoor er tussen hen een beter evenwicht ontstaat. Dat heb ik in mijn bewerking meegenomen. Sowieso krijgt Virginia Woolf bij ons een grotere rol, omdat zij de bron is van dit alles. Alles wat we lezen bij Cunningham en zien in de film, is in háár geest.’

Op de bühne: De uren (2021), door Internationaal Theater Amsterdam

Sta je op het punt een gekoesterd boek naar toneel te vertalen, valt het opeens tegen. Dat overkwam Arbo toen ze De uren vorig jaar herlas ter voorbereiding van deze voorstelling. Arbo kiest als regisseur vaak klassiek repertoire, en is dus gewend aan vrouwelijke personages die door mannen zijn geschreven, zegt ze. ‘Maar steeds vaker besef ik dat ik daar in artistiek opzicht iets mee moet doen, dat ik het moet thematiseren. Niet dat ik wil zeggen dat mannen niet over vrouwen kunnen schrijven, maar het is onvermijdelijk dat ik, als vrouwelijke regisseur, die personages toch weer anders zie.’

Toen ze De uren herlas, had ze zich recentelijk juist ondergedompeld in vrouwelijke schrijvers: Woolf, Charlotte Brönte, Sylvia Plath. ‘Ik had net The Bell Jar uit, en ik had Mrs Dalloway herlezen.’ Daardoor keek ze anders naar Cunninghams personages. ‘Zo vers vergeleken met Woolf vond ik ze minder geloofwaardig. Opeens viel me het verschil op met haar doorleefdheid en sensitiviteit. Er zit meer afstand in zijn beschrijvingen, en soms ook iets van commentaar.’

Als aanvulling op Cunningham besloot ze daarom de rol van Virginia Woolf (gespeeld door Chris Nietvelt) in de voorstelling uit te breiden. ‘In het boek krijg je veel van haar binnenwereld mee, veel van wat ze denkt maar niet uitspreekt. Op toneel is het een veel mondiger iemand geworden, wat Woolf natuurlijk ook was.’

Arbo las alles wat Woolf ooit heeft geschreven, inclusief de essays, brieven en dagboeken, en destilleerde daar citaten uit die ze op het podium in de mond van Nietvelt legt. Zoals dit fragment, over schrijven: ‘Woorden leven niet in woordenboeken. Ze leven in de geest. En hoe leven ze in de geest? Vreemd en dwarrelend als vlinders, naar hier en naar daar, ze worden verliefd en ze paren met elkaar.’ Ook Marieke Heebink (Clarissa Dalloway) en Ilke Paddenburg (Laura Brown) krijgen flarden tekst te spelen die niet door Cunningham zijn geschreven, maar door Woolf zelf.

En Arbo deed nog een tweede, veel grotere ingreep. Al denkend over Cunningham en zijn personages diende zich bij nader inzien een milder inzicht aan: hij kan dan misschien niet zo briljant over vrouwen schrijven als Virginia Woolf, maar hij probeert het wél. ‘Hij levert een grote inspanning om die vrouwen zo dicht mogelijk te benaderen, om ze te begrijpen. Die poging vond ik ontroerend.’

Die gedachte gaf haar de juiste ingang voor haar enscenering, zegt ze. ‘Je moet natuurlijk wel iets toe te voegen hebben aan het boek en de film. En voor mij was dat: de blik van de schrijver, zijn visie, zijn poging die vrouwen te begrijpen.’ Ook al omdat het personage Laura Brown gebaseerd bleek te zijn op Cunninghams eigen moeder. Zijn boek is een ultieme poging de vrouw te doorgronden van binnenuit.

Arbo: ‘Toen ik dat besefte, wist ik dat ik iets moest doen met die poging. Ik wil die thematiseren op een liefdevolle manier: hoe leef ik me in in de ander?’ Dus voert ze op toneel nu ook de schrijver zélf op. Steven Van Watermeulen wordt hier Michael Cunningham.

Zoals Cunningham Woolf haar eigen werk binnenhaalde, zo bewijst Arbo Cunningham een wederdienst, door hem in haar voorstelling op te voeren. In een decor dat, hoe kan het ook anders, bezaaid is met bloemen.