De eeuwige schaduw van Adriaan van Dis

En altijd gaat het, vroeg of laat, maar meestal vroeg, over de moeder aller boekenprogramma’s. Uitgever Joost Nijsen van Podium: ‘Na Van Dis is iedereen blijven hopen op een soortgelijk programma’.

Leon Verdonschot, de journalist/schrijver die zich twee tv-seizoenen aan het tamelijk riskante genre waagde: ‘De schaduw van Van Dis hangt over elk boekenprogramma.’

Kluun, schrijver, daarentegen: ‘Het programma van Van Dis wordt zwaar geromantiseerd.’

Van 1983 tot 1987 zond de VPRO Hier is... Adriaan van Dis uit, een praatprogramma dat in zekere literaire kringen mythische proporties heeft gekregen. Het kreeg twee vervolgen, Van Dis in de Balie en Van Dis in de IJsbreker, en profiteerde, achteraf gezien, in hoge mate van de omstandigheden. De concurrentie van commerciële zenders stelde nog niet veel voor, de VPRO zond het programma op zondagavond uit op prime time en in de eerste jaren van uitzending waren er nog maar twee netten.

Andere tijden, kortom. Verdonschot: ‘Hoe langer geleden, hoe groter de schaduw.’ Kluun: ‘De kijkcijfers vielen zwaar tegen.’

Vanavond begint een nieuw programma, Benali in Boeken. Verdonschot waagde zich twee jaar geleden samen met Jan Leyen aan Iets met boeken. De co-productie van de VPRO en het Belgische Canvas werd, tot verrassing van Verdonschot, een seizoen geprolongeerd.

Dat was meer dan de meeste andere makers van boekenprogramma’s kunnen zeggen. Aan het genre kleven tal van mislukkingen, programma’s die veel beloofden, maar weinig waarmaakten of domweg nauwelijks werden bekeken. Boudewijn Büch, Martin Ros, Aad van den Heuvel, Maarten ‘t Hart, Midas Dekkers, Hanneke Groenteman, Michaël Zeeman, allemaal deden ze een poging; óók Sylvana Simons die er niet tegenop zag haar gast te vertellen dat ze zijn of haar boek niet had gelezen ‘dus vertel even waar het over gaat’.

Volgens Verdonschot begint de beproeving al in de aanloop. ‘De toon was altijd, in alle interviews, hetzelfde: ‘waarom denk jij dat het jullie wél gaat lukken?’ We moesten een proeve afleggen van literaire interesse en betrokkenheid. De vraag werd bijvoorbeeld gesteld voor wie ik zou kiezen als ze voor hun dood nog één interview zouden geven, Philip Roth of Bruce Springsteen. Ik koos natuurlijk voor Springsteen. Dat was verdacht.’

Wat het maken van een boekenprogramma volgens hem – en ook volgens Kluun – vooral zo ingewikkeld maakt, is dat het overgrote deel van de kijkers geen flauw idee heeft waar het over gaat. ‘Omdat ze het boek niet hebben gelezen.’ Kluun: ‘Dat geldt zelfs voor bestsellers. Alleen maar nette mensen van Robert Vuijsje is maar door 130 duizend mensen of zo gelezen. Dus 80, 90 procent van de kijkers heeft geen idee waar het over gaat.’

Het succes van de Nightwriters, een circus met een mix van literatuur, muziek en entertainment, heeft hem ervan overtuigd dat niet de boeken centraal moeten staan, in een programma, maar de schrijvers.

‘Laat ze optreden, voorlezen, vertellen. Kies voor een mix van diepgang en entertainment. Je moet ervoor zorgen dat je de sfeer van programma’s als Holland Sport met Wilfried de Jong of Top Gear oproept; programma’s die óók leuk zijn om naar te kijken als je niet van sport of van auto’s houdt.’

Pogingen van Kluun om een boekenprogramma aan een omroep of zender te slijten, mislukten tot nu toe. ‘De ambitie is er, we hebben ook gesprekken gehad en voor de VARA zelfs ooit een pilot gemaakt, maar het heeft nog nergens toe geleid.’

Podium-uitgever Joost Nijsen zegt dat voor zijn branche tv-programma’s ‘ontzettend belangrijk’ zijn. Een documentaire over een schrijver kan de verkoop stimuleren. Hetzelfde geldt voor optredens in De Wereld Draait Door of Pauw & Witteman. ‘Dat heeft het meeste effect. Wat vroeger Van Dis in gang zette, kan nu Matthijs van Nieuwkerk bewerkstelligen. Het nadeel van die talkshows is dat van de schrijver een soort circusact wordt verlangd. Het is vaak van een bedroevende niksigheid.’

Nijsen droomt naar eigen zeggen nog wel eens van het ‘volmaakte boekenprogramma’, maar heeft weinig hoop meer. ‘De publieke omroep verwaarloost al 20 jaar lang zijn culturele missie. En de commerciële zenders maken liever auto- dan boekenprogramma’s.’